"Văn học không phải để giải trí" hãy dùng những trải nghiệm văn học để làm sáng tỏ

Nhà văn J.C Michaels đã nói: Văn học không phải để giải trí. Thật vậy, giải trí là chức năng của văn học thể hiện trong việc cuốn hút con người vào một trò diễn nghệ thuật, mang lại cho họ niềm vui và sự khoái trí. Với quan niệm xem văn học như là “trò diễn bằng ngôn từ”, những sinh thể nghệ thuật do nhà văn sáng tạo có khả năng quyến rũ hồn vía người đọc, tạo nên sự hứng thú, thư giãn tinh thần. Sự giải trí do văn học mang lại, vì vậy, không phải là sự tiêu phí thời gian vào những chuyện vô bổ, tầm thường, mà là sự hưởng thụ thẩm mỹ cao đẹp của tâm hồn.

Ngay từ thời cổ đại, Plato khi bàn về chức năng của văn học, bên cạnh nhấn mạnh ý nghĩa giáo dục, ông còn phân tích khá cụ thể lý thuyết về “chức năng khoái cảm”; hay Horace đã nêu ra thuyết giáo dục bằng sự vui thú. Từ đó đến nay, giải trí trở thành một trong những mục tiêu quan trọng, thậm chí trở thành giá trị truyền thống của văn học phương Tây. Giải trí rõ ràng là một thuộc tính của văn học, nó tồn tại trong mọi tác phẩm, có chăng là ít hay nhiều, và người ta có cảm nhận/chấp nhận nó bên cạnh những chức năng vốn được xem là “cơ bản”, “chủ yếu”, “cao quý” của văn học như nhận thức, giáo dục, thẩm mỹ, giao tiếp.

Ở Việt Nam, sự vắng bóng của tính giải trí trong văn học có thể được giải thích bởi điều kiện hoàn cảnh lịch sử cụ thể. Trước đây, dưới chế độ phong kiến, do ảnh hưởng bởi tư tưởng Nho giáo-“văn dĩ tải đạo”, “thi dĩ ngôn chí”, khiến cái nhìn về hoạt động sáng tạo và thưởng thức văn học không khỏi rơi vào phiến diện. Đến khi văn học bước sang thời đại mới gắn với hai cuộc kháng chiến thần thánh chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ của dân tộc, yêu cầu đặt ra cho nền văn học là phục vụ cho sự nghiệp đấu tranh giành độc lập dân tộc, thống nhất đất nước, vì vậy tính giải trí được xếp sau chức năng nhận thức và giáo dục. Ở phương diện lý luận, nhìn vào những bộ giáo trình Lý luận văn học đang được lưu hành, giảng dạy chính thống trong các trường đại học, chúng ta không khỏi ngạc nhiên bởi sự thiếu vắng tính giải trí trong các chức năng cơ bản của văn học.

Tuy nhiên, đã đến lúc, qua thực tiễn sáng tạo và thưởng thức văn học, thiết nghĩ cần nhìn nhận và khẳng định những chức năng khác của văn học, trong đó có chức năng giải trí. Từ khởi thủy, văn học giúp con người có thể quên đi những dằn vặt, giải tỏa những muộn phiền trong cuộc sống, tạo cho con người niềm vui, sự khoái cảm; nhờ đó, con người lấy lại được sự cân bằng về tâm-sinh lý, duy trì được một sức khỏe tâm thần cần thiết để tiếp tục tồn tại, lao động và sáng tạo. Với ý nghĩa như vậy, tính giải trí thực sự cần, nếu không muốn nói là quan trọng mà văn học mang lại cho chủ thể sáng tạo lẫn cộng đồng tiếp nhận.