Bàn về truyện ngắn, Nguyễn Minh Châu cho rằng: “Dựng được một tình huống đặc sắc là vấn đề sống còn với người viết truyện ngắn”. Em hiểu ý kiến trên như thế nào? Hãy làm sáng tỏ qua truyện ngắn Lặng lẽ...

Để một truyện ngắn hấp dẫn, thu hút người đọc cần phải có những tình huống, chi tiết, nhân vật đặc sắc. Bàn về truyện ngắn Nguyễn Minh Châu cho rằng: "Dựng được 1 tình huống đắc sắc là 1 một vấn đề sống còn đối với người viết truyện ngắn". Có thể nói, “nhân vật là phương tiện để phản ánh đời sống, khái quát hiện thực. Chức năng của nhân vật là khái quát những quy luật của cuộc sống và của con người, thể hiện những hiểu biết, những ước mơ, kỳ vọng về đời sống”. Nhà văn sáng tạo nhân vật để thể hiện nhận thức của mình về một cá nhân nào đó, về một loại người nào đó, về một vấn đề nào đó của hiện thực. Những con người này có thể được miêu tả kỹ hay sơ lược, sinh động hay không rõ nét, xuất hiện một hay nhiều lần, thường xuyên hay từng lúc, giữ vai trò quan trọng nhiều, ít hoặc không ảnh hưởng nhiều lắm đối với tác phẩm. Dựng nhân vật là điều khó khăn nhất đối với người viết: Khẳng định trong lao động nghệ thuật của nhà văn, xây dựng nhân vật là khâu khó khăn và quan trọng bậc nhất. Với Nguyễn Minh Châu ông đề cao việc xây dựng tình huống trong truyện ngắn: “Dựng được một tình huống đặc sắc là vấn đề sống còn với người viết truyện ngắn”. Tình huống: Tình huống truyện là sự kiện đặc biệt của đời sống được nhà văn xây dựng theo lối “lạ hóa”, là hoàn cảnh có vấn đề mà tác giả đặt nhân vật vào để nhân vật được thử thách và bộc lộ tính cách, số phận… “Vấn đề sống còn” là vấn đề có ý nghĩa quan trọng, cốt tử, quyết định tạo nên sự thành công của truyện ngắn. Ý kiến của Nguyễn Minh Châu đề cập đến yêu cầu sống còn với người viết truyện ngắn là dựng được tình huống truyện.

Vậy tại sao “Dựng nhân vật là điều khó khăn nhất đối với người viết”? Nhân vật là linh hồn của tác phẩm. Để nhân vật thực sự là “linh hồn”, nhà văn phải xây dựng sao cho tâm lí, tính cách, hành động…của nhân vật trở nên chân thực, sống động, thậm chí “thực hơn cả con người thực ngoài đời”. Điều này đòi hỏi nhà văn phải là những “tiểu hóa công”, phải có vốn sống, vốn ngôn ngữ dồi dào, năng lực quan sát và miêu tả tâm lí nhân vật tinh tế, cá thể hóa nhân vật qua những chi tiết đặc sắc… Thông qua việc xây dựng nhân vật, nhà văn bộc lộ tư tưởng, tình cảm của mình đối với từng loại người trong xã hội, đồng thời dẫn dắt người đọc đi vào những thế giới riêng với đủ mọi khát vọng cùng với cảm xúc yêu thương hay lòng căm giận. Nhân vật Hamlet của Sêchxpia tiêu biểu cho con người thời đại Phục hưng có lí tưởng nhân văn cao đẹp bị bế tắc và khủng hoảng khi phải đối diện với những cách sống, phản trắc, cơ hội, tàn nhẫn, con đẻ của chủ nghĩa tư bản ở thời kì tích lũy ban đầu. Qua việc mô tả các nhân vật như bà Phó Đoan, cụ Cố Hồng trong tiểu thuyết “Số đỏ”, nhà văn Vũ Trọng Phụng đã bộc lộ niềm căm ghét lối sống suy thoái về đạo đức đến cùng cực của giới thượng lưu trong xã hội thực dân phong kiến.

Nếu nhân vật là những diễn viên chính với khả năng diễn xuất tài tình làm nên thành công của một vở kịch thì tình huống truyện lại là nhân tố thầm lặng quan trọng giúp người diễn viên ấy tỏa sáng trên ánh đèn sân khấu. Chính vì vậy, tình huống truyện là hạt nhân quan trọng không thể thiếu. Nếu xem đời sống, hiện thực cuộc sống là một cái gì đó rất hữu hình cụ thể, như một cái cây thì chặt một khúc cây, một lát gỗ ấy, ta có tình huống truyện. Truyện ngắn là “một lát cắt của đời sống”, là “người khổng lồ tí hon”. Đặc trưng của truyện ngắn là dung lượng nhỏ nhưng lại phải phản ánh đời sống ở “bề sâu, bề sâu, bề xa”. Viết truyện ngắn thực chất là “cưa lấy một khúc” của đời sống, song từ lát cắt ấy, khúc cưa ấy, nhà văn phải cho người đọc thấy được “âm vang cuộc đời thảo mộc mấy trăm năm”. Muốn vậy, nhà văn phải chọn được một lát cắt điển hình nhất để từ đó đặc điểm tính cách, số phận của nhân vật, tư tưởng chủ đề của tác phẩm được “nổi hình nổi sắc”. Điều này đòi hỏi nhà văn phải có tài năng khám phá, phát hiện những khía cạnh nghịch lí của đời sống, có vốn sống, sự trải nghiệm sâu sắc để nhận ra những gì là bản chất, là cốt lõi của cuộc đời. Mỗi nhà văn đề cập đến một yếu tố làm nên sức hấp dẫn và giá trị đặc sắc của truyện ngắn. Đó là hai yếu tố có vị trí riêng song chúng có mối quan hệ với nhau: nhân vật tạo tình huống, tình huống làm nổi bật nhân vật.

Bước vào trang văn của Nguyễn Thành long, độc giả dễ nhận ra tình huống truyện của “Lặng lẽ Sapa”. Thiên truyện được xây dựng quanh một tình huống truyện đơn giản nhưng không kém phần tự nhiên và ẩn chứa những bài học, thông điệp sâu xa mà tác phẩm muốn truyền tải. Đó chính là cuộc gặp gỡ tình cờ của anh thanh niên làm việc một mình ở trạm khí tượng với bác lái xe, ông họa sĩ và cô kỹ sư. Cuộc trò chuyện chớp nhoáng, vội vàng trong chốc lát khi ông họa sĩ già và cô kỹ sư đất Hà thành kìa lên thăm nơi ở, nơi làm việc của anh. Tuy  thời gian diễn ra rất ngắn nhưng tình huống gặp gỡ giữa ba con người này  đã tạo thuận lợi để tác giả tập trung khắc họa bức chân dung anh thanh niên - nhân vật chính của tác phẩm thông qua đôi mắt của người họa sĩ già và các nhân vật khác, đồng thời qua chính lời lẽ của nhân vật anh thanh niên. Chỉ với sự quan sát và cảm nhận ngắn ngủi trong vài chục phút đồng hồ ấy, Nguyễn Thành Long đã làm nổi bật tư tưởng chủ đề của tác phẩm: “Trong cái im lặng của Sapa, dưới những dinh thự cũ kỹ của Sapa, Sapa mà chỉ nghe tên, người ta đã nghĩ đến chuyện nghỉ ngơi, có những con người làm việc và lo nghĩ như vậy cho đất nước”. Một tình huống không bất ngờ, giật gân, hay lạ và độc đáo như các truyện khác nhưng lại mang ý nghĩa nhân văn, rất nhẹ nhàng mà sâu sắc, đáng để ta phải suy ngẫm.

Qua tình huống truyện, nhà văn Nguyễn Thành Long đã làm bộc lộ chất thơ của tác phẩm. Truyện ngắn nhưng lại tựa như những vần thơ sâu lắng, là chất thơ ca ngợi con người bình dị mà cao quý. “Tác phẩm như một bài thơ về vẻ đẹp và suy nghĩ của con người lao động bình thường mà cao cả, những mẫu người của một giai đoạn lịch sử nhiều gian khổ và hy sinh nhưng cũng đẹp đẽ. Từ hình ảnh những con người ấy gợi lên cho ta những suy nghĩ về ý nghĩa của cuộc sống, của lao động tự giác, về con người và về nghệ thuật”. Những con người đó, những con người đang lao động âm thầm lặng lẽ, đầy trách nhiệm để cống hiến hết mình cho đất nước, cho công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc những năm của thế kỷ XX. Anh thanh niên hay hay bạn trên trạm đỉnh Phan-xi-păng trong truyện kia đều là những lớp người mà thế hệ trẻ ngày nay cần phải noi theo, học hỏi.

Về với mảnh đất quanh năm mây mù sương phù với những con người hiền lành chất phác, ta bắt gặp một lát cắt của đời sống đầy đặc sắc. Ta có thể thấy rõ ràng tình huống truyện ngắn gọn, súc tích, đúng nghĩa với “một khúc”. Có nhiều nhặn gì đâu khi chỉ một cuộc trò chuyện cũng đủ nói lên tất cả ý nghĩa của tác phẩm. Tất cả những gì tưởng như rộng lớn nhất, bao quát nhất trên khung trời Sapa rộng lớn ấy đã được Nguyễn Thành Long khéo léo thu nhặt, cắt xẻ gọn gàng nhưng lại mang ý nghĩa sâu xa. Anh thanh niên trong chuyện đã ánh lên những vẻ đẹp sáng ngời, phẩm chất cao cả của thế hệ trẻ thanh niên thời chống Mỹ cứu nước. Đúng như tác giả Nguyễn Minh Châu nói, qua tình huống truyện, ta thấy được trăm năm đời thảo mộc. Bằng một tình huống truyện giản đơn, nhà văn đã cho ta thấy một thế hệ người thầm lặng cống hiến cho tổ quốc, góp mùa xuân nhỏ của mình vào mùa xuân lớn của đất nước, của dân tộc. Cùng thời với tác phẩm “Lặng lẽ Sapa”, ta còn bắt gặp hình ảnh những cô gái thanh niên xung phong làm việc trên tuyến đường Trường Sơn rực lửa trong “Những cô gái xa xôi” của nữ nhà văn Lê Minh Khuê. Không ai bắt ép, những người con gái đó đã tự nguyện xả thân vì độc lập của đất nước, vì hòa bình của nhân dân. Anh thanh niên hay những cô du kích, tất cả họ đều là những bông hoa sắc hương trong vườn hoa văn học tiêu biểu cho lớp người hy sinh thầm lặng với những phẩm chất cao đẹp. Ngày nay, khi nhìn lại quá khứ, ta càng phải biết trân trọng những gì mình có ở hiện tại, phải biết đóng góp công sức của mình xây dựng đất nước phát triển giàu đẹp để xứng đáng với lớp người trong lịch sử dân tộc.

Nhân vật văn học là sáng tạo độc đáo của nhà văn. Chính vì thế, nhân vật văn học sẽ không bao giờ là con người thật ở ngoài đời, kể cả đó là những “nguyên mẫu”. Xét cho đến cùng, khi nhà văn xây dựng lên nhân vật văn học giống như một cỗ xe nhằm để chuyển tải những tư tưởng, ý tưởng của nhà văn đến với người đọc, tiếng nói của nhân vật cũng chính là tiếng nói của nhà văn với thời cuộc… Xây dựng nhân vật và tình huống truyện có ý nghĩa sống còn như vậy nên đòi hỏi nhà văn phải không ngừng sáng tạo, phải luôn luôn trau dồi vốn sống, năng lực sử dụng ngôn ngữ, cá thể hóa nhân vật, chọn lọc chi tiết đặc sắc, dựng truyện, dẫn truyện khéo léo…
Văn chương muôn đời là mảnh đất bí ẩn cần được khai thác. Người nghệ sĩ bằng tài năng của mình chắt chiu từng những hạt bụt vàng giữa cuộc đời để đúc nên “bông hồng vàng” luôn tỏa sáng. Để hiện thực trần trụi bước vào trang văn một cách đẹp đẽ hơn, nhà văn cần tinh tế trong quá trình sản sinh ra đứa con tinh thần của mình. Tác phẩm văn học dù cho viết về cái xấu hay cái tốt, lương thiện hay tàn ác nhưng một khi đã bắt rễ vào hiện thực và chất chứa những giá trị nhân văn to lớn thì mãi mãi văn học sẽ sống và bầu bạn với con người dẫu “mọi lý thuyết là màu xám, chỉ cây đời mãi mãi xanh tươi”