Trong bài thơ “Đất Nước”, Nguyễn Khoa Điềm đã thể hiện một cái nhìn mới mẻ về Đất Nước, đó là sự kết tinh từ những gì thân thuộc nhất, bình dị nhất. Đặc biệt, nhà thơ còn đưa vào tác phẩm nhiều chất liệu văn học dân gian độc đáo, tạo nên nét đặc sắc cho bài thơ.
Trước hết, ta thấy được hình ảnh Đất Nước gắn liền với những câu chuyện cổ tích thần thoại, truyền thuyết và ca dao dân ca. Những câu chuyện này không chỉ mang giá trị giải trí mà còn chứa đựng những giá trị văn hóa, lịch sử sâu sắc. Chúng giúp người đọc hiểu rõ hơn về nguồn gốc, quá trình phát triển của Đất Nước, cũng như những phẩm chất tốt đẹp của con người Việt Nam. Ví dụ, trong bài thơ, Nguyễn Khoa Điềm viết:
“Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn”
(Truyền thuyết Thánh Gióng)
Câu thơ gợi nhắc đến truyền thuyết Thánh Gióng, kể về một vị anh hùng có sức mạnh phi thường, đã đánh đuổi giặc Ân xâm lược, bảo vệ Đất Nước. Miếng trầu trong truyện cũng là biểu tượng cho tình yêu thương, đoàn kết của nhân dân. Nó thể hiện rằng Đất Nước được xây dựng từ những điều nhỏ bé, giản dị nhưng vô cùng quý giá.
Ngoài ra, chất liệu văn học dân gian còn được thể hiện qua các hình ảnh thiên nhiên, phong tục tập quán của người Việt. Thiên nhiên là nguồn cảm hứng vô tận cho sáng tác nghệ thuật, đồng thời cũng là cội nguồn của văn hóa, tâm hồn dân tộc. Các hình ảnh như “trăng lên đầu núi”, “núi ấp ôm mây”, “sông ngồi đợi”,... đều mang ý nghĩa sâu xa, thể hiện mối quan hệ gắn bó giữa con người và tự nhiên. Phong tục tập quán cũng là một phần quan trọng của văn hóa dân gian, thể hiện bản sắc riêng của mỗi vùng miền. Trong bài thơ, Nguyễn Khoa Điềm đã sử dụng nhiều hình ảnh liên quan đến phong tục tập quán như “miếng trầu”, “cái kèo cái cột”, “con cò”,... để khắc họa vẻ đẹp đa dạng, phong phú của Đất Nước.
Việc sử dụng chất liệu văn học dân gian trong bài thơ “Đất Nước” đã góp phần làm cho tác phẩm trở nên gần gũi, quen thuộc với người đọc. Đồng thời, nó cũng thể hiện sự trân trọng, gìn giữ những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc. Tuy nhiên, bên cạnh những ưu điểm trên, cách sử dụng chất liệu văn học dân gian trong bài thơ vẫn còn hạn chế. Một số hình ảnh, chi tiết chưa được khai thác triệt để, dẫn đến sự lặp lại, nhàm chán. Ngoài ra, việc lạm dụng chất liệu văn học dân gian cũng có thể khiến bài thơ trở nên sáo rỗng, thiếu sáng tạo.
Tóm lại, việc sử dụng chất liệu văn học dân gian trong bài thơ “Đất Nước” của Nguyễn Khoa Điềm đã góp phần làm cho tác phẩm trở nên sinh động, hấp dẫn. Đây là một cách tiếp cận mới mẻ, sáng tạo đối với đề tài Đất Nước, đồng thời cũng thể hiện tấm lòng yêu mến, trân trọng của nhà thơ đối với văn hóa dân gian.