Nguyễn Huy Thiệp là một nhà văn có nhiều đóng góp cho nền văn học Việt Nam hiện đại. Các tác phẩm của ông thường mang đậm chất triết lý, nhân văn sâu sắc. Trong đó, "Tâm hồn mẹ" là một truyện ngắn tiêu biểu, thể hiện tài năng nghệ thuật độc đáo của Nguyễn Huy Thiệp qua việc xây dựng tình huống truyện và nhân vật.
Tình huống truyện là yếu tố quan trọng tạo nên sức hấp dẫn của một tác phẩm văn học. Nó là sự kiện, hoàn cảnh đặc biệt mà ở đó nhân vật bộc lộ rõ nhất tính cách, số phận của mình. Trong "Tâm hồn mẹ", tình huống truyện được xây dựng rất độc đáo, đó là cuộc gặp gỡ giữa người con trai đã đi xa quê hương lâu năm với người mẹ già đang sống cô đơn, hiu quạnh. Cuộc gặp gỡ này đã khơi gợi trong lòng người con những suy nghĩ, cảm xúc phức tạp về quá khứ, về tình mẫu tử thiêng liêng. Tình huống truyện này đã giúp tác giả thể hiện chủ đề của tác phẩm một cách sâu sắc, đó là ca ngợi tình mẫu tử cao đẹp, bất diệt. Người mẹ trong câu chuyện là một người phụ nữ hiền lành, tần tảo, yêu thương con hết mực. Bà đã dành cả cuộc đời để chăm sóc, nuôi dưỡng con cái. Khi con cái trưởng thành, bà vẫn luôn mong ngóng, chờ đợi ngày được gặp lại con. Cuộc gặp gỡ giữa hai mẹ con đã khiến người con nhận ra rằng, dù thời gian có trôi qua, dù khoảng cách có xa xôi thì tình mẫu tử vẫn luôn là thứ tình cảm thiêng liêng, bất diệt. Nhân vật người con trong câu chuyện cũng là một nhân vật được tác giả xây dựng rất thành công. Anh là một người con trai trưởng thành, thành đạt nhưng lại thiếu vắng tình cảm gia đình. Khi trở về thăm mẹ, anh mới nhận ra rằng, tình mẫu tử là điều quý giá nhất trên đời. Sự thay đổi trong tâm trạng, suy nghĩ của người con khi gặp lại mẹ đã cho thấy sức mạnh to lớn của tình mẫu tử. Có thể nói, tình huống truyện và nhân vật trong "Tâm hồn mẹ" đã được Nguyễn Huy Thiệp xây dựng rất thành công. Chúng đã góp phần tạo nên sức hấp dẫn và giá trị nghệ thuật cho tác phẩm. Qua tác phẩm này, Nguyễn Huy Thiệp muốn gửi gắm đến bạn đọc thông điệp: Hãy trân trọng tình mẫu tử, bởi đó là thứ tình cảm thiêng liêng, bất diệt.