Xuân Diệu là một trong những nhà thơ lớn của nền văn học Việt Nam hiện đại. Ông có phong cách nghệ thuật độc đáo, mang đậm dấu ấn cá nhân. Thơ Xuân Diệu thường thể hiện tình yêu cuộc sống tha thiết, niềm say mê khám phá vẻ đẹp của thiên nhiên và con người. Một trong những tác phẩm tiêu biểu cho phong cách thơ Xuân Diệu là bài thơ "Nguyệt cầm". Bài thơ được sáng tác vào năm 1937, in trong tập "Thơ thơ" - tập thơ đầu tay của Xuân Diệu. Bài thơ là bức tranh tuyệt đẹp về đêm trăng trên sông nước, đồng thời cũng là tiếng lòng của thi sĩ trước vẻ đẹp của thiên nhiên và cuộc đời.
Bài thơ mở đầu bằng hình ảnh ánh trăng chiếu xuống mặt nước sông:
"Trăng nhập vào dây cung nguyệt lạnh
Trăng thương, trăng nhớ, hỡi trăng ngần"
Ánh trăng như một dòng nhạc du dương, êm ái chảy tràn trên mặt nước sông. Ánh trăng ấy còn mang theo hơi lạnh của mùa thu, khiến cho không gian trở nên huyền ảo, lung linh hơn. Hình ảnh "dây cung nguyệt lạnh" gợi lên cảm giác cô đơn, trống trải. Có lẽ vì vậy mà ánh trăng đã "thương", đã "nhớ" dây cung ấy. Hai từ "trăng thương", "trăng nhớ" được lặp lại hai lần, tạo nên nhịp điệu chậm rãi, da diết, thể hiện nỗi buồn man mác của thi sĩ. Câu thơ thứ ba sử dụng biện pháp tu từ ẩn dụ chuyển đổi cảm giác. Từ "ngần" vốn dùng để miêu tả độ dày, mỏng của vật thể nhưng ở đây lại được sử dụng để miêu tả ánh trăng. Điều này cho thấy ánh trăng đang tỏa ra một thứ ánh sáng mờ ảo, hư ảo, như muốn che giấu điều gì đó.
Tiếp theo, thi sĩ miêu tả tiếng đàn nguyệt:
"Đàn buồn, đàn lặng, ôi đàn slow-adagio
Lòng ai sum họp, ai sầu chia li?"
Tiếng đàn nguyệt vang lên trong đêm khuya thanh vắng, nghe thật buồn bã, u uất. Tiếng đàn như tiếng thở dài của thi sĩ trước cảnh đời đầy biến động. Câu hỏi tu từ "Lòng ai sum họp, ai sầu chia li?" đặt ra câu hỏi về tâm trạng của người chơi đàn. Phải chăng đó là tâm trạng của một người đang vui sướng khi được sum họp bên gia đình, bạn bè, hay là tâm trạng của một người đang đau khổ khi phải chia ly với những người thân yêu?
Câu thơ cuối cùng khép lại bài thơ, nhưng vẫn để lại trong lòng người đọc nhiều suy ngẫm:
"Bóng sáng rung mình nên hàng bách
Dưới đường xa, nắng chụp lên cây"
Hình ảnh "bóng sáng rung mình" gợi lên cảm giác sợ hãi, lo lắng. Bóng sáng ấy có thể là bóng trăng, bóng sao, hoặc cũng có thể là bóng của chính thi sĩ. Thi sĩ đang đứng trước khung cảnh thiên nhiên hùng vĩ, tráng lệ, nhưng lại cảm thấy nhỏ bé, cô đơn. Câu thơ cuối cùng sử dụng biện pháp tu từ đảo ngữ. Từ "nắng" được đảo lên đầu câu, nhấn mạnh sự rực rỡ, chói chang của ánh nắng. Nắng chiếu xuống cây cối, tạo nên một khung cảnh tươi sáng, rạng rỡ. Tuy nhiên, cái đẹp ấy lại đối lập hoàn toàn với tâm trạng buồn bã, cô đơn của thi sĩ.
Về nghệ thuật, bài thơ "Nguyệt cầm" sử dụng thành công các biện pháp tu từ như ẩn dụ, so sánh, nhân hóa,... Các biện pháp tu từ này đã góp phần làm tăng sức gợi hình, gợi cảm cho bài thơ, giúp người đọc dễ dàng hình dung được khung cảnh thiên nhiên và tâm trạng của thi sĩ. Về nội dung, bài thơ thể hiện tình yêu thiên nhiên sâu sắc của thi sĩ. Qua bài thơ, ta thấy được tâm hồn nhạy cảm, tinh tế của Xuân Diệu. Ông luôn trân trọng từng khoảnh khắc của cuộc sống, dù là nhỏ bé nhất.