Nguyễn Du là đại thi hào dân tộc, danh nhân văn hóa thế giới, tên tuổi của ông gắn liền với "Truyện Kiều" - kiệt tác số một của văn học trung đại Việt Nam. Truyện Kiều không chỉ làm giàu đẹp cho văn học Việt Nam nói chung mà còn góp phần quan trọng đưa nền văn học nước nhà phát triển theo hướng hiện đại hóa. Trong quá trình sáng tạo nghệ thuật, Nguyễn Du đã vận dụng triệt để những yếu tố của tiểu thuyết chương hồi Kim Vân Kiều truyện nhưng chủ yếu dựa vào cốt truyện này để sáng tạo nên một tác phẩm thơ Nôm độc đáo mang đậm dấu ấn thời đại và cá tính sáng tạo của mình.
Kim Vân Kiều truyện được viết bằng chữ Hán do Thanh Tâm Tài Nhân - người Trung Quốc sáng tác. Tác phẩm gồm 20 cuốn, 600 cảnh, nội dung xoay quanh cuộc đời Thúy Kiều từ khi bước chân vào lầu xanh lần thứ hai đến lúc nàng trở về đoàn tụ với gia đình sau mười lăm năm lưu lạc. Còn Truyện Kiều được Nguyễn Du chuyển thể sang tiếng Việt trên cơ sở cải biến cốt truyện gốc của Thanh Tâm Tài Nhân. Tác phẩm gồm 3254 câu thơ lục bát, kể về cuộc đời Thúy Kiều từ khi sinh ra cho tới lúc sum họp với gia đình sau bao sóng gió, thăng trầm. Như vậy, so với nguyên tác thì Truyện Kiều đã được rút gọn hơn rất nhiều.
Trước hết, ta thấy rằng Nguyễn Du đã lược bớt đi những chi tiết rườm rà, phức tạp trong cốt truyện gốc như mối tình tay ba giữa Thúc Sinh - Hoạn Thư - Thúy Kiều hay những trận đánh đẫm máu giữa quân đội của Từ Hải và triều đình. Việc lược bỏ này giúp cho tác phẩm của Nguyễn Du cô đọng, hàm súc hơn. Đồng thời, nó cũng phù hợp với tư tưởng của Nguyễn Du đó là lấy cái tình làm gốc, lấy cái tâm để nhìn nhận con người chứ không phải ở địa vị, danh vọng bề ngoài. Chính vì vậy, những nhân vật phản diện như Hoạn Thư, Sở Khanh... đều được cảm hóa dưới ngòi bút của ông. Mặt khác, việc lược bỏ này cũng giúp cho Nguyễn Du dễ dàng hơn trong việc xây dựng hình tượng nhân vật trung tâm là Thúy Kiều. Nàng xuất hiện xuyên suốt toàn bộ tác phẩm, trải qua biết bao nhiêu là sóng gió, thăng trầm. Cuộc đời của Thúy Kiều giống như một khúc nhạc trầm luân, chìm nổi lênh đênh, khiến cho người đọc không khỏi xót xa, thương cảm.
Bên cạnh đó, Nguyễn Du còn thêm thắt vào tác phẩm của mình nhiều chi tiết đắt giá nhằm tô đậm vẻ đẹp tâm hồn, phẩm chất của nhân vật. Đó là những câu thơ tuyệt đẹp ngợi ca tình yêu tự do, trong sáng, vượt lên trên lễ giáo phong kiến của Kim - Kiều:
Người quốc sắc kẻ thiên tài,
Tình trong như đã mặt ngoài còn e.
Chập chờn cơn tỉnh cơn mê;
Rốn ngồi chẳng tiện dứt về chỉn khôn.
Sinh vừa tựa án thiu thiu,
Dở chiều như tỉnh dở chiều như mê.
Tiếng sen sẽ động giấc hòe,
Bóng trăng đã xế hoa lê lại gần.
Bâng khuâng đỉnh giáp non thần,
Còn ngờ giấc mộng đêm xuân mơ màng.
Nửa rèm tuyết ngậm bốn bề,
Trông ra biển bạc núi xê xanh màu.
Hoa cười ngọc thốt đoan trang,
Mây thua nước tóc tuyết nhường màu da.
Kiều càng sắc sảo mặn mà,
So bề tài sắc lại là phần hơn.
Làn thu thủy nét xuân sơn,
Hoa ghen thua thắm liễu hờn kém xanh.
Một hai nghiêng nước nghiêng thành,
Sắc đành đòi một tài đành họa hai.
Thông minh vốn sẵn tính trời,
Pha nghề thi hoạ đủ mùi ca ngâm.
Cung thương làu bậc ngũ âm,
Nghề riêng ăn đứt hồ cầm một trương.
Khúc nhà tay lựa nên chương,
Một thiên Bạc mệnh lại càng não nhân.
Phong lưu rất mực hồng quần,
Xuân xanh xấp xỉ tới tuần cập kê.
Êm đềm trướng rủ màn che,
Tường đông ong bướm đi về mặc ai.
Đó là những câu thơ tuyệt đẹp ngợi ca tấm lòng thủy chung, son sắt của Thúy Kiều dành cho Kim Trọng:
Tưởng người dưới nguyệt chén đồng.
Tin sương luống những rày trông mai chờ.
Bên trời góc bể bơ vơ,
Tấm son gột rửa bao giờ cho phai.
Xót người tựa cửa hôm mai,
Quạt nồng ấp lạnh những ai đó giờ?
Sân Lai cách mấy nắng mưa,
Có khi gốc tử đã vừa người ôm.
Hay là nỗi nhớ nhung da diết, khắc khoải của Thúy Kiều dành cho cha mẹ:
Xót người tựa cửa hôm mai,
Quạt nồng ấp lạnh những ai đó giờ?
Sân Lai cách mấy nắng mưa,
Có khi gốc tử đã vừa người ôm.
Những chi tiết này hoàn toàn không có trong Kim Vân Kiều truyện. Nó chứng tỏ Nguyễn Du đã thực sự nhập thân vào nhân vật để thấu hiểu, cảm thông sâu sắc với những nỗi niềm tâm tư, tình cảm của họ.
Như vậy, chúng ta thấy rằng Nguyễn Du đã kế thừa cốt truyện của Thanh Tâm Tài Nhân nhưng có sự sáng tạo, cải biến cho phù hợp với tư tưởng, quan điểm của mình. Điều này đã góp phần quan trọng tạo nên sức hấp dẫn, lôi cuốn của Truyện Kiều đối với bạn đọc muôn thế hệ.