Làm người chẳng có đức cùng tài, So nghĩ đều thì kém hết hai Hiểm hóc cửa quyền chăng đụt lặn Thanh nhàn án sách hãy đeo đai. Dễ hay ruột bể sâu cạn, Khôn biết lòng người vắn dài. Sự thế dữ lành...

Nguyễn Trãi là một nhà văn hóa lớn, danh nhân văn hóa thế giới và cũng là một nhà quân sự tài ba. Ông để lại cho đời sau nhiều tác phẩm có giá trị cả về chữ Hán lẫn chữ Nôm. Trong đó phải kể đến "Ngôn chí" (bài 5) - một trong những bài tiêu biểu của chùm thơ gồm 21 bài viết bằng chữ Nôm. Bài thơ thể hiện tâm hồn và nhân cách cao quý của Nguyễn Trãi.

Mở đầu bài thơ, Nguyễn Trãi đã nêu lên quan niệm sống của mình:

Làm ơn há dễ trông người trả ơn.

Quan niệm này được rút ra từ chính cuộc đời của Nguyễn Trãi. Suốt cuộc đời, ông luôn giúp đỡ kẻ khó khăn hoạn nạn, không màng báo đáp. Đó là hành động xuất phát từ tấm lòng lương thiện, từ tâm hồn cao đẹp của Nguyễn Trãi.

Tiếp theo, Nguyễn Trãi đưa ra lời khuyên cho bản thân:

Há bằng rock vàng đá sắt công thành,
Nước trong rửa sạch lòng người cặn.

Ông tự nhủ với bản thân cần phải làm việc tốt như "rửa sạch lòng người". Bởi chỉ khi con người hướng thiện, xã hội mới trở nên tốt đẹp hơn. Từ đó, chúng ta thấy được vẻ đẹp trong tâm hồn của Nguyễn Trãi.

Ở khổ thơ tiếp theo, Nguyễn Trãi nhắc nhở bản thân cần phải giữ vững khí tiết, không bị cám dỗ bởi vinh hoa phú quý:

Án sách hãy đeo ngoài vai áo,
Dễ hay ruột bể sâu cạn, khôn biết lòng người vắn dài.
Sự thế dữ lành ai hỏi đến,
Bảo rằng ông đã điếc hai tai.

Ông xem án sách như vật bất ly thân, tượng trưng cho lối sống thanh bạch, liêm khiết. Đồng thời, ông cũng nhận thức rõ ràng về sự phức tạp của lòng người. Với ông, lòng người khó đoán định, ngắn ngủi, khó lường trước được. Vì vậy, ông chọn cách "điếc hai tai", tức là không nghe, không quan tâm tới chuyện thị phi, đúng sai ở đời. Qua đây, chúng ta thấy được vẻ đẹp trong nhân cách của Nguyễn Trãi.

Bài thơ khép lại với hình ảnh cây tùng:

Cây tùng mọc cạnh vách núi cheo leo,
Thân thẳng, cành lá rườm rà,
Gió mạnh, mưa to vẫn tươi tốt.

Hình ảnh cây tùng mang ý nghĩa biểu tượng cho khí phách hiên ngang, kiên cường của bậc chính nhân quân tử. Dù hoàn cảnh sống khắc nghiệt nhưng cây tùng vẫn vươn lên đầy sức sống. Điều này khiến chúng ta liên tưởng đến cuộc đời và tính cách của Nguyễn Trãi. Cuộc đời ông gặp nhiều sóng gió, trắc trở nhưng ông vẫn giữ được cốt cách thanh cao, khí tiết ngay thẳng.

Như vậy, qua bài thơ "Ngôn chí" (bài 5), chúng ta thấy được vẻ đẹp tâm hồn và nhân cách của Nguyễn Trãi. Ông là một nhà văn hóa lớn, danh nhân văn hóa thế giới và cũng là một nhà quân sự tài ba.