Nguyễn Trãi không chỉ là nhà quân sự tài ba, nhà quân sự tài ba, người đặt nền móng cho một quốc gia độc lập mà còn là một nhà văn, nhà thơ xuất chúng. Ông đã đóng góp vào kho tàng văn học Việt Nam những tác phẩm vô giá bằng chữ Hán và chữ Nôm. Trong đó, “Quốc âm thi tập” là tác phẩm đặc biệt tiêu biểu cho thể loại thơ triết lí đạo đức của ông. Đặc biệt, bài thơ “Ngôn chí” (bài 15) trích từ tập thơ này đã giúp người đọc hiểu rõ hơn về nhân cách, tư tưởng cao cả của Ức Trai.
Bài thơ Ngôn chí (bài 15) nằm trong bộ 25 bài thơ của tập “Quốc âm thi tập”, được lấy cảm hứng từ cuộc sống nơi thôn dã yên bình. Qua từng câu thơ, Nguyễn Trãi đã khéo léo lồng ghép những quan niệm sống nhàn tản, ẩn dật. Đó là lối sống rút lui khỏi xã hội để tìm đến chốn yên tĩnh, tránh xa vòng danh lợi ồn ào.
Ở câu thơ đầu tiên, Nguyễn Trãi đã khẳng định quan niệm sống nhàn tản, ẩn dật của mình:
Am cao am thấp dựng tường mây,
Trước ba sau rượu miễn khuây.
Tâm trạng của nhà thơ được thể hiện qua hai câu thơ trên là sự cô đơn, trống vắng. Tuy nhiên, nó không phải là nỗi buồn mà là sự tự do, thoát khỏi vòng danh lợi, bon chen của cuộc sống xô bồ. Nơi ở của nhà thơ là “am cao am thấp” giữa núi rừng, tách biệt với thế giới bên ngoài. Cách gọi “Am cao am thấp” cũng thể hiện sự giản dị, mộc mạc của nhà thơ. Dù sống trong hoàn cảnh ấy, nhà thơ vẫn luôn giữ được niềm vui, lạc quan. Niềm vui ấy đến từ những hoạt động hàng ngày như “Trước ba sau rượu miễn khuây”. Rượu không chỉ là thú vui mà còn là phương tiện giải tỏa nỗi lòng, giúp nhà thơ quên đi những ưu phiền trong cuộc sống.
Hai câu thơ tiếp theo mô tả cảnh vật thiên nhiên tươi đẹp, gợi lên cuộc sống an nhàn, thư thái của nhà thơ:
Đá rêu phơi đã mấy hòn,
Trúc lâm giậm gió càng thơm.
Hình ảnh “đá rêu phơi” và “lâm giậm gió” đều là những hình ảnh quen thuộc trong cuộc sống thôn quê. Chúng không chỉ tạo nên khung cảnh thiên nhiên tươi đẹp mà còn gợi lên sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên. Nhà thơ đã tận hưởng cuộc sống bằng tất cả các giác quan, từ xúc giác khi ngồi trên “đá rêu phơi” đến khứu giác khi hít thở bầu không khí trong lành của “lâm giậm gió”. Sự kết hợp hài hòa giữa con người và thiên nhiên đã tạo nên một bức tranh làng quê yên bình, ấm áp.
Bốn câu cuối cùng của bài thơ thể hiện tình cảm gắn bó với quê hương, đất nước của nhà thơ:
Cây cối um tùm chắn nóng,
Hồ nước trong vắt gửi hình.
Rùa nằm hạc lẩn nên bầy bạn,
Ủ ấp cùng ta làm cái con.
Nhà thơ đã sử dụng những hình ảnh quen thuộc như “cây cối”, “hồ nước”, “rùa”, “hạc” để tạo nên bức tranh làng quê yên bình, ấm áp. Những hình ảnh này không chỉ gợi lên vẻ đẹp của thiên nhiên mà còn thể hiện sự gắn bó, gần gũi của nhà thơ với quê hương, đất nước. Tình cảm ấy được thể hiện qua hành động “ủ ấp cùng ta làm cái con” – muốn hóa thân thành những sinh vật nhỏ bé để sống trọn vẹn với thiên nhiên. Điều này cho thấy tấm lòng yêu nước, thương dân sâu sắc của nhà thơ.
Qua bài thơ “Ngôn chí”, ta có thể thấy được tình yêu thiên nhiên, quê hương, đất nước sâu sắc của Nguyễn Trãi. Dù sống trong hoàn cảnh nào, ông vẫn luôn giữ vững niềm tin vào tương lai tươi sáng của dân tộc. Bài thơ mang đậm dấu ấn thời đại, phản ánh tinh thần yêu nước, thương dân của Nguyễn Trãi.
Tóm lại, bài thơ “Ngôn chí” (bài 15) là một tác phẩm hay, thể hiện rõ nét nhân cách, tư tưởng cao cả của Nguyễn Trãi. Bài thơ đã góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn học Việt Nam.