Nội dung và nghệ thuật của bài thơ “Bạn đến chơi nhà” của Nguyễn Khuyến

Bài thơ "Bạn đến chơi nhà" là một minh chứng tiêu biểu cho sự thành công cũng như đặc sắc về cả nội dung lẫn nghệ thuật.
Bài thơ được viết theo thể thất ngôn bát cú đường luật với bố cục được chia làm bốn phần gồm: đề, thực, luận, kết. Mỗi phần hai câu nhằm bộc lộ niềm vui mừng khi gặp lại bạn cũ sau bao lâu xa cách. Cũng như phê phán cái nhìn thiếu hụt về vật chất của chính mình, rồi khẳng định mối quan hệ thân thiết giữa đôi bạn tri kỉ có thể vượt qua mọi hoàn cảnh.
Mở đầu bài thơ, tác giả đã giới thiệu người bạn từ phương xa đến thăm:
Đã bấy lâu nay bác tới nhà
Trải qua biết mấy nắng mưa, người bạn xưa mới có dịp ghé thăm vậy mà sao nhà thơ lại dùng lời khó hiểu như trên để đón chào đại ý là đã rất lâu rồi ta không gặp nhau, và hôm nay bác chịu khó đến thăm ta là ta đã cảm kích lắm rồi. Hãy bỏ qua tất cả những lễ nghi tầm thường, chúng ta gặp nhau bằng tấm lòng, bằng sự kính trọng dành cho nhau. Vậy là đủ. Câu thơ vừa là lời xin lỗi vì sự thiếu chu đáo của nhà thơ, vừa là sự vui mừng khó tả khi có người bạn tâm giao tìm đến. Đáp lại lời chào thân thương ấy, chắc chắn người bạn cũng sẽ mỉm cười xoa dịu và hai người sẽ kéo tay nhau hàn huyên bao kỉ niệm xưa.
Đến với hai câu thực, nhà thơ bắt đầu đi vào nội dung chính của bức tranh:
Trẻ thời đi vắng chợ thời xa
Ao sâu nước cả khôn chài cá
Vườn rộng rào thưa khó đuổi gà
Cải chửa ra cây cà mới nụ
Bầu vừa rụng rốn mướp đương hoa
Những tưởng rằng sau cái lời chào hỏi ân cần kia thì đôi bạn tâm giao sẽ có một buổi trò chuyện đầy thú vị, nhưng éo le thay, việc cứ liên tiếp kéo đến khiến cho nhà thơ chẳng thể nào xoay xở được. Đầu tiên là trẻ không có ở nhà, để giúp ta sai bảo linh tinh, rồi chợ thì lại xa, không gần như trong thơ ca truyền thống vẫn thường nhắc tới. Chợ xa nên mua đồ sẽ khá bất tiện, nhất là khi ta chỉ có một mình. Cái gì cũng phải tự tay làm hết thì mất hết cả thời gian lại chẳng còn bùi ngùi ngồi nói chuyện với bạn. Thế là sau cùng, đành chờ đến lúc bạn ăn xong, nghỉ ngơi rồi hai ta cùng tâm sự. Nhưng cuộc sống đâu chỉ có thế, nó luôn luôn đẩy con người vào trước những lựa chọn, mà hầu hết lựa chọn đó đều dẫn đến hậu quả là chưa hoàn thành nhiệm vụ với khách. Nhà thơ có thể chọn hoặc là cá hay gà, nhưng nếu cá thì lại quá dễ rồi, ai cũng biết làm cá, nhà thơ lại muốn thử tài bếp núc của mình lên món gà luộc. Gà thì ngon thật đấy, thịt chắc nịch, da vàng ươm, nhưng ngặt nỗi vườn rộng, rào lại không chắc chắn, muốn đuổi gà cũng khó. Sau cùng, nhà thơ quyết định trồng cây cải, rau xà lách nhanh gọn, không cần chăm sóc nhiều mà lại có bữa cơm thịnh soạn đãi bạn. Nhưng đời đâu có như mơ, cải thì đang thời kì nảy mầm, cà mới chỉ ra nụ, bầu còn non một chút. Thế là sau cùng, nhà thơ đành phải chịu thua, không có gì đãi bạn cả. Thật đáng buồn!
Nhưng liệu rằng đó có phải là tất cả lý do? Hay nhà thơ cố tình cường điệu hóa mọi thứ nhằm tô đậm một điều: Tất cả những thứ đó không quan trọng, bạn ta đến đây không phải để ăn uống linh đình, càng không phải để chê trách thức ăn, mà là để gặp gỡ, trò chuyện. Sự hiếu khách của chủ nhà nằm ở ngay trong lời mời mọc chân tình: "Bác đến chơi đây, ta với ta", mặc kệ không có mâm cao cỗ đầy, mặc kệ không có đũa lệch bát xiêu, chỉ cần hai ta thôi, thế là đủ. Cụm từ "ta với ta" từng xuất hiện trong bài Qua Đèo Ngang của Bà Huyện Thanh Quan:
Dừng chân đứng lại trời, non, nước
Một mảnh tình riêng, ta với ta
Rõ ràng giờ đây, cụm từ ấy đã mang hai ý nghĩa hoàn toàn khác nhau. Trong Đèo Ngang, "ta với ta" là sự đối diện với chính mình, khi đó Bà Huyện Thanh Quan là một người cô đơn, lạc lõng nơi đất khách quê người, chỉ còn biết tìm vào cõi tâm tư mà giãi bày tâm sự. Còn ở Bạn đến chơi nhà, "ta với ta" là chỉ nhà thơ và người bạn, tuy hai mà một, dù ít dù nhiều thì họ vẫn luôn trân trọng tình cảm của nhau, gắn bó khăng khít, không đổi dời. Đó là tình cảm của những người bạn tâm giao, tri kỷ, thấu hiểu và thông cảm cho hoàn cảnh của nhau.
Với vài nét phác họa đơn sơ, giản dị, bài thơ đã vẽ ra trước mắt người đọc một bức tranh sinh hoạt bình dị nhưng ấm áp tình người. Không cần mĩ mãn, cầu kì, chỉ cần những cái nắm tay nồng ấm, những nụ cười thân thiện cũng đủ để thắt chặt tình bạn bè vĩnh cửu.