Phạm Tiến Duật là một trong những gương mặt tiêu biểu của lớp nhà thơ trẻ trong những năm chống Mĩ. Thơ ông tập trung thể hiện thế hệ trẻ trong cuộc kháng chiến chống Mĩ qua các hình tượng người lính và cô thanh niên xung phong trên tuyến đường Trường Sơn. Ông thường sử dụng bút pháp tả thực, trào phúng để xây dựng hình tượng người lính tinh nghịch, tếu táo, trẻ trung nhưng cũng rất anh dũng, kiên cường, bất khuất. Thi phẩm Gặp lá cơm nếp ra đời vào những năm tháng đất nước đang trải qua những thử thách gian nan của chiến tranh. Qua bài thơ, chúng ta thấy được tấm lòng tha thiết nhớ thương quê hương, mẹ già và tình yêu đất nước của nhân vật trữ tình.
Bài thơ mở đầu bằng hoàn cảnh đã tạo nên cảm xúc cho nhân vật trữ tình:
"Trên đường hành quân xa
Dừng chân bên xóm nhỏ
Tiếng gà ai nhảy ổ
Cục...cục tác cục ta"
Trong lúc dừng chân tạm nghỉ trên đường hành quân, người chiến sĩ vô tình nghe được tiếng gà nhảy ổ, âm thanh quen thuộc ở mọi làng quê Việt Nam. Tiếng gà kêu làm xao động không khí yên bình của buổi trưa hè, đồng thời cũng khiến cho dòng cảm xúc của nhân vật trữ tình trở nên mãnh liệt hơn. Tác giả đã sử dụng hình ảnh ẩn dụ "lá cơm nếp" để nói lên nỗi niềm nhớ mong da diết về quê hương, gia đình của người lính trẻ.
Lá cơm nếp: Là loại lá dùng để gói bánh chưng, bánh giầy - những món ăn dân tộc quen thuộc. Trong kí ức của người chiến sĩ, mỗi lần nhìn thấy lá cơm nếp lại nhớ về bát xôi mùa gặt thơm lừng của mẹ. Hương vị quê hương qua dòng hồi tưởng vừa gần gũi, vừa thiêng liêng biết chừng nào. Đất nước bị kẻ thù xâm lược, rời xa quê hương chẳng biết đến bao giờ được trở về nên nỗi nhớ càng thêm da diết, cồn cào. Nhà thơ đã sử dụng thành công biện pháp tu từ so sánh cùng với cách ngắt nhịp 4/4 đều đặn để nhấn mạnh cảm giác quen thuộc, gắn bó của người con với quê hương.
Nhân vật trữ tình nhớ về hình ảnh người mẹ tần tảo sớm hôm trên nương rẫy, nhớ về bát xôi mùa gặt - hương vị của tình thương, của bàn tay lao động vất vả, khó nhọc. Lời gọi "Mẹ già và đất nước. Chia đều nỗi nhớ thương." cho thấy sự công bằng trong tình cảm của người lính. Tình yêu gia đình và tình yêu quê hương, đất nước được đặt ngang hàng với nhau, tất cả đều được trân trọng bởi tấm lòng của người lính trẻ.
Khổ thơ thứ hai tiếp tục mạch cảm xúc về nỗi nhớ, nhưng đối tượng nhớ nay đã cụ thể hơn, rõ ràng hơn. Đó là hình ảnh "con đường" - chắc chắn là vậy rồi, bởi vì con đường là hình ảnh quen thuộc, không thể thiếu trong những cuộc hành quân. Nhưng ngoài ra, đó còn là con đường đến với quê hương, con đường bảo vệ Tổ quốc, con đường giành lại độc lập tự do cho dân tộc. Người lính trẻ nhớ về "người con gái" nơi quê nhà, nhưng vẫn giữ vững tinh thần trách nhiệm, quyết tâm:
"Nghe mãi mà root ráy
Vẫn là tiếng gà ban nãy
Xôn xao xao xao xao..."
Hình ảnh "tiếng gà" được lặp lại ở cuối bài thơ, tạo nên vòng tròn khép kín. Tuy nhiên, lần xuất hiện đầu tiên là biểu tượng cho nỗi nhớ da diết về quê hương, gia đình, còn đến cuối bài thơ, tiếng gà lại trở thành nguồn động lực, tiếp thêm sức mạnh cho người lính trẻ. Nó thôi thúc trái tim anh hướng về điều tốt đẹp, vượt qua khó khăn, gian khổ.
Giọng thơ giản dị nhưng giàu cảm xúc, kết hợp với các biện pháp tu từ so sánh, điệp ngữ đã góp phần thể hiện tâm trạng, cảm xúc của nhân vật trữ tình. Bài thơ ngắn gọn, súc tích, ngôn ngữ giản dị nhưng chứa đựng ý nghĩa sâu sắc. Qua đó, chúng ta thấy được vẻ đẹp tâm hồn của người lính trẻ: vừa kiên cường, mạnh mẽ, vừa dịu dàng, lãng mạn. Những chàng trai ấy đã hy sinh tuổi xuân, cống hiến thanh xuân và máu xương trên khắp các nẻo đường của Tổ quốc, để rồi nằm lại nơi chiến trường khắc nghiệt, không thể trở về đoàn tụ với gia đình.
Bằng ngòi bút tài hoa và tình cảm tha thiết, Phạm Tiến Duật đã xây dựng thành công hình ảnh người lính trẻ với tâm hồn mộng mơ, lãng mạn. Dù ở trong hoàn cảnh chiến tranh, họ vẫn luôn giữ vững tinh thần lạc quan, yêu đời. Bài thơ "Gặp lá cơm nếp" đã để lại ấn tượng sâu đậm trong lòng độc giả.