Nhắc tới Nguyễn Du, người đọc sẽ nghĩ ngay tới tác phẩm "Truyện Kiều" bởi đây là một kiệt tác văn học. Tác phẩm đã khắc họa rất nhiều bức tranh chân thực về cuộc sống, xã hội và con người. Đoạn trích "Kiều ở lầu Ngưng Bích" là một trong những đoạn trích tiêu biểu nhất của tác phẩm này.
Đoạn trích nằm ở phần thứ hai "Gia biến và lưu lạc". Sau khi bán mình làm lẽ cho Mã Giám Sinh, Thúy Kiều bị hắn lừa bán vào chốn thanh lâu rồi nàng rút dao tự vẫn. Tú Bà sợ hãi "Thôi thôi vốn liếng đi đời nhà ma", nhanh chóng chạy vào đỡ Kiều dậy, vờ hứa hẹn chờ Kiều tỉnh dậy sẽ gả chồng tử tế cho nàng rồi đưa Kiều ra giam lỏng ở lầu Ngưng Bích, đợi thực hiện âm mưu mới. Đoạn trích đã tập trung làm nổi bật tâm trạng của Thúy Kiều ở chốn lầu xanh.
Trước hết, Nguyễn Du đã tái hiện khung cảnh thiên nhiên trước lầu Ngưng Bích:
"Buồn trông cửa bể chiều hôm
Thuyền ai thấp thoáng cánh buồm xa xa?"
Không gian trước lầu Ngưng Bích thật mênh mông, rộng lớn - đó là biển cả vào thời điểm "cửa bể chiều hôm". "Cửa bể" gợi ra không gian rộng lớn, mờ mịt trong khi đó, thời điểm "chiều hôm" gợi cảm giác buồn, cô đơn. Không chỉ vậy, không gian ấy còn hun hút, vô tận khi có sự xuất hiện của "gió cuốn" và "sóng xôn":
"Buồn trông ngọn nước mới sa
Hoa trôi man mác biết là về đâu?"
Hình ảnh ẩn dụ "hoa trôi" kết hợp với câu hỏi tu từ "biết là về đâu?" đã gợi lên số phận chìm nổi, lênh đênh của nàng Kiều. Tiếp đến, tác giả đã khắc họa hình ảnh thiên nhiên trong tầm mắt của Thúy Kiều:
"Buồn trông nội cỏ rầu rầu
Chân mây mặt đất một màu xanh xanh."
Từ ngắm nhìn xa xa, nàng Kiều quay về với cảnh vật ngay trước mắt. Đó là màu xanh của nội cỏ nhưng đó là sắc "rầu rầu" - sắc thái toát lên sự u sầu. Từ góc nhìn của Thúy Kiều, cảnh vật hiện lên vừa bao la, mênh mông lại vừa hoang vu, lạnh lẽo. Điều này càng khiến nàng thêm chán nản, tuyệt vọng. Cuối cùng, tác giả đã khắc họa hình ảnh thiên nhiên thông qua âm thanh của tiếng sóng, gió:
"Buồn trông gió cuốn mặt duềnh
Ầm ầm tiếng sóng kêu quanh ghế ngồi"
Âm thanh của tiếng sóng "ầm ầm" đã tạo nên sự dữ dội, nó giống như những bão tố đang bủa vây lấy cuộc đời của nàng Kiều. Như vậy, thông qua bút pháp tả cảnh ngụ tình, Nguyễn Du đã khắc họa thành công bức tranh thiên nhiên trước lầu Ngưng Bích. Mỗi cặp câu thơ gợi lên một tâm trạng của Thúy Kiều.
Thông qua bức tranh thiên nhiên, chúng ta còn thấy được tâm trạng của Thúy Kiều. Trước hết, nàng cảm thấy cô đơn, buồn tủi:
"Buồn trông cửa bể chiều hôm
Thuyền ai thấp thoáng cánh buồm xa xa?"
Trong nỗi cô đơn tuyệt vọng, Thúy Kiều chỉ tìm thấy một người bạn duy nhất đó là vầng trăng nguyên vẹn tình nghĩa năm xưa:
"Xiên ngang mặt đất rêu từng đám
Đâm toạc chân mây đá mấy hòn"
Nhưng rồi trăng kia cũng là trăng thẹn, trăng trời bóng quạnh. Nàng đành trở về với thực tại và ý thức rõ hơn về cảnh ngộ của bản thân mình:
"Buồn trông gió cuốn mặt duềnh
Ầm ầm tiếng sóng kêu quanh ghế ngồi"
Như vậy, với tám câu thơ lục bát ngắn gọn, cùng bút pháp tả cảnh ngụ tình, Nguyễn Du đã khắc họa thành công tâm trạng của Thúy Kiều khi ở lầu Ngưng Bích. Qua đó, chúng ta thấy được những dự cảm của nhà thơ về tương lai của Thúy Kiều.
Có thể nói, đoạn trích "Kiều ở lầu Ngưng Bích" là một trong những đoạn trích tiêu biểu nhất trong Truyện Kiều, góp phần làm nên thành công của tác phẩm. Đồng thời, đoạn trích cũng giúp chúng ta hiểu thêm về tấm lòng nhân đạo của nhà thơ.