Thuyết minh về đoạn trích trên

Sống trong thời kì đất nước bị ngoại xâm, chế độ phong kiến suy tàn, Nguyễn Bỉnh Khiêm vẫn giữ phẩm chất trong sạch, coi thường danh lợi, đồng tiền, không màng vinh hoa phú quý. Nhà thơ đã gửi gắm những triết lí, quan điểm sống đó vào bài thơ "Nhàn", đặc biệt là hai câu luận đầu tiên:

"Một mai, một cuốc, một cần câu
Thơ thẩn dầu ai vui thú nào."

Bài thơ "Nhàn" được viết bằng thể thất ngôn bát cú đường luật, gồm 8 câu, mỗi câu 7 chữ. Hai câu đầu nhà thơ nói về hoàn cảnh sống của mình:

"Một mai, một cuốc, một cần câu
Thơ thẩn dầu ai vui thú nào"

Trong câu thơ đầu, nhà thơ liệt kê hàng loạt những công cụ lao động: mai để đào đất, cuốc để xới đất, cần câu để câu cá. Đó là những vật dụng quen thuộc của người nông dân. Nhưng nhà thơ không phải người nông dân mà là một bậc nho sĩ - trí thức phong kiến. Vậy tại sao ông lại làm những công việc của người nông dân? Câu trả lời nằm ở câu thơ thứ hai. Tác giả đang "thơ thẩn" tức là luôn vận động nhưng lại không hề gấp gáp, luôn ung dung và nhàn nhã. Mọi thứ dường như đều đã nằm trong dự tính của ông. Vì vậy, con người ấy không cần biết "dầu ai vui thú nào", tức là vui thú nào cũng được, cứ việc vui chớ vướng bận gì đến ta. Hai câu thơ đầu cho thấy quan niệm sống của Nguyễn Bỉnh Khiêm: Coi thường danh lợi, không chạy theo thói đời. Quan niệm đó được thể hiện rõ hơn trong hai câu thực tiếp theo:

Ta dại ta tìm nơi vắng vẻ
Người khôn người đến chốn lao xao

Đây là một cách nói đầy ẩn ý. "Nơi vắng vẻ" chính là nơi tĩnh lặng, xa lánh chốn quan trường ồn ào, tìm đến chốn núi rừng thanh tịnh để tu tâm dưỡng tính. Còn "chốn lao xao" là chỉ chốn vua quan, là nơi tranh giành quyền lực, giết hại lẫn nhau, không phải là nơi cho những người có khí tiết thanh cao sinh sống. Nhà thơ tự nhận mình "dại" còn coi những kẻ chạy theo bổng lộc ngôi thứ là "khôn". Thực chất đây lại là một lối nói khiêm nhường, hài hước của tác giả. Bởi nếu là khôn thì chắc hẳn đã có rất nhiều người có suy nghĩ giống ông, tìm về với núi rừng, bỏ lại sau lưng những lợi danh tầm thường. Đồng thời, quan niệm này cũng mang đậm tư tưởng của đạo Phật: "Dưới gốc cây, ta sẽ được mát mẻ; khỏi bận lòng vì những chuyện thị phi đúng sai phỉ báng."

Hai câu thơ đã nêu lên một cách rõ nét quan niệm sống của tác giả. Ông muốn tránh xa chốn quan trường, tìm đến nơi yên bình để sống, để giữ gìn nhân cách thanh cao của mình. Đây là quan niệm sống tiêu cực hay tích cực? Có lẽ là cả hai. Tiêu cực bởi nó cá nhân, chỉ nghĩ đến mình. Tích cực bởi nếu có nhiều người cũng suy nghĩ như vậy thì xã hội sẽ trở nên tốt đẹp hơn.

Bức tranh về cuộc sống nhàn tản của nhà thơ được mô tả rõ nét hơn trong hai câu thơ tiếp theo:

Thu ăn măng trúc đông ăn giá
Xuân tắm hồ sen, hạ tắm ao

Mùa thu tác giả ăn măng trúc trong rừng, mùa đông ăn giá đỗ, mùa xuân tắm hồ sen, mùa hạ tắm ao. Cuộc sống sinh hoạt của ông gắn bó với thiên nhiên nơi vùng quê dân dã. Thức ăn là những thứ có sẵn trong tự nhiên, cuộc sống vật chất tuy thiếu thốn nhưng ông chấp nhận và hòa hợp với hoàn cảnh.

Câu thơ cuối cùng khái quát lại quan niệm về "nhàn":

Rượu, đến cội cây, ta sẽ uống
Nhìn xem phú quý tựa chiêm bao

Đến cuối bài thơ, chân lí sống của Nguyễn Bỉnh Khiêm thật rõ ràng: Coi vinh hoa phú quý như một giấc chiêm bao. Quan niệm này vốn dĩ là triết lí sống của bao bậc Nho sĩ đương thời, được bắt nguồn từ câu nói cửa miệng "Phú quý ruỵ nhơn phì nhân tử" (Phú quý làm hư con người còn chết cũng mang theo được). Tuy nhiên, nhà thơ đã đưa vào đó màu sắc triết lí, triết đạo của riêng mình. Với một người coi thường danh lợi, không màng vinh hoa như Nguyễn Bỉnh Khiêm thì phú quý chỉ là một giấc chiêm bao. Đối với ông, cuộc sống nhàn tản, hòa hợp với thiên nhiên mới thực sự có ý nghĩa.

Như vậy, bài thơ "Nhàn" đã thể hiện một cách sâu sắc quan niệm sống của Nguyễn Bỉnh Khiêm. Ông coi thường danh lợi, không màng vinh hoa phú quý. Cuộc sống nhàn tản, hòa hợp với thiên nhiên mới thực sự là cuộc sống ý nghĩa. Tư tưởng ấy của ông khiến chúng ta phải nể phục.