Trong nền văn học trung đại Việt Nam, ít có nữ sĩ nào để lại dấu ấn sâu sắc như Hồ Xuân Hương. Bà là thi sĩ tài năng bậc nhất, là "Bà chúa thơ Nôm". Thơ văn bà vừa thanh vừa tục, vừa dâm vừa duyên, vừa mạnh mẽ dữ dội nhưng lại mềm mại yếu đuối. Một trong những tác phẩm tiêu biểu cho phong cách độc đáo đó của bà là bài thơ "Bánh trôi nước":
"Thân em vừa trắng lại vừa tròn
Bảy nổi ba chìm với nước non
Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn
Mà em vẫn giữ tấm lòng son"
Bài thơ gợi bao nỗi niềm thương cảm đối với thân phận người phụ nữ trong xã hội cũ.
Hồ Xuân Hương là một nhà thơ trữ tình mà phong cách mang một chút ngông nghênh táo bạo. Thơ bà thường là những lời ca ngợi vẻ đẹp của người phụ nữ, bên cạnh đó cũng lên tiếng bênh vực cho họ trước những bất công của xã hội phong kiến. Bánh trôi nước là một trong những bài thơ như vậy.
Hình ảnh chiếc bánh trôi nước bình dị, dân dã là nguồn cảm hứng cho ngòi bút của nữ sĩ. Bài thơ mở đầu bằng một câu thơ trong trẻo:
"Thân em vừa trắng lại vừa tròn"
Câu thơ giản dị, mộc mạc nói lên cái hình dáng bên ngoài của chiếc bánh trôi. Bánh làm từ bột nếp, mịn màng, dẻo thơm, được nhào nặn thật kỹ rồi viên thành từng viên tròn trịa, nhìn rất ngon mắt. Nhưng bánh ấy còn có ý nghĩa hơn cả vẻ bề ngoài đơn thuần ấy. Đó chính là "thân em" với hàm ý so sánh thật tinh tế của tác giả. Chiếc bánh trôi kia cũng là thân phận của người phụ nữ trong xã hội xưa. Cũng trắng và tròn giống như chiếc bánh. Nhưng trong xã hội trọng nam khinh nữ ấy, người phụ nữ không được hạnh phúc, không được coi trọng.
Cái đẹp, cái tài năng ở họ bị vùi dập bởi xã hội đầy bất công ấy. Xã hội bắt họ phải sống cuộc đời cam chịu, nhẫn nhục, không được vùng lên đấu tranh giành lại công bằng cho mình. Không chỉ vậy, người phụ nữ còn phải chịu đựng biết bao nhiêu cay đắng, khổ cực:
"Bảy nổi ba chìm với nước non"
Cuộc đời long đong, lận đận, vất vả của người phụ nữ được diễn tả qua câu thơ "bảy nổi ba chìm". Cuộc đời họ lênh đênh chìm nổi giữa dòng đời xô đẩy, không biết đến bến bờ nào mới là nơi dừng chân. Họ phải phiêu dạt khắp chốn để mưu sinh, để tồn tại trong xã hội phong kiến đầy rẫy những bất công. Cuộc đời người phụ nữ như tấm lụa đào phất phơ giữa chợ, như hạt mưa sa, như gạo bạch đằng, như bèo hợp mây tan... Biết đâu được số phận sẽ rơi vào đâu. Phận hồng nhan không biết sẽ làm ai. Thật xót xa biết bao!
Dù cuộc đời có bao sóng gió, dù xã hội có bất công đến đâu thì người phụ nữ vẫn luôn giữ cho mình một phẩm chất đáng quý:
"Mà em vẫn giữ tấm lòng son"
Họ là những người phụ nữ xinh đẹp, dịu dàng, nết na hiền thảo. Họ xứng đáng được hưởng một cuộc sống hạnh phúc, ấm êm. Nhưng họ lại phải chịu đựng biết bao đau đớn, tủi hờn. Dẫu vậy, họ vẫn quyết tâm giữ trọn vẹn đạo hiếu, nghĩa tình, luôn thủy chung son sắt. Đó là vẻ đẹp truyền thống muôn đời của người phụ nữ Việt.
Tóm lại, bài thơ "Bánh trôi nước" đã khắc họa được vẻ đẹp và số phận của người phụ nữ trong xã hội phong kiến. Qua đó, ta thấy được sự trân trọng, cảm thương của tác giả đối với họ.