Nguyễn Khoa Điềm là một trong những nhà thơ tiêu biểu cho thế hệ nhà thơ trẻ chống Mỹ cứu nước. Thơ ông giàu chất suy tư, cảm xúc dồn nén, mang màu sắc trữ tình chính luận. Trường ca Mặt đường khát vọng được hoàn thành ở chiến khu Trị Thiên năm 1971, là bản hùng ca của tuổi trẻ thời đại chống Mỹ. Đoạn trích Đất Nước nằm ở phần đầu chương V của trường ca, thể hiện rõ nét tư tưởng "Đất Nước của Nhân dân" của tác giả. Hai khổ thơ đầu tiên đã góp phần thể hiện sâu sắc nội dung ấy.
Mở đầu đoạn trích, tác giả viết:
"Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi
Đất Nước có trong những cái "ngày xửa ngày xưa..." mẹ thường hay kể
Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn
Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc"
Câu thơ đầu khẳng định sự trường tồn của đất nước qua thời gian. Cụm từ "ta lớn lên" chỉ thời điểm con người dần trưởng thành, trải qua nhiều thăng trầm cuộc sống. Trong quá trình đó, chúng ta nhận ra sự tồn tại vĩnh hằng của đất nước. Tác giả tiếp tục lý giải về cội nguồn của đất nước. Đó là những điều bình dị, gần gũi trong đời sống hàng ngày. Từ "ngày xửa ngày xưa" gợi nhớ về những câu chuyện cổ tích, ca dao, dân ca. Những phong tục tập quán lâu đời như ăn trầu, búi tóc cũng là biểu hiện của đất nước. Đặc biệt, hình ảnh cây tre gợi liên tưởng đến tinh thần bất khuất, kiên cường của dân tộc. Qua đó, Nguyễn Khoa Điềm muốn nhấn mạnh rằng đất nước không phải khái niệm trừu tượng mà vô cùng thân thuộc, hiện hữu trong đời sống hằng ngày.
Khổ thơ thứ hai tiếp tục mạch cảm xúc về đất nước của nhân dân:
"Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn
Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc"
Hình ảnh "miếng trầu" gợi nhớ về truyền thuyết "Sự tích trầu cau" từ xa xưa. Miếng trầu là biểu tượng của tình yêu, lòng thủy chung của con người. Nó cũng gắn liền với phong tục ăn trầu của người Việt Nam. Bên cạnh đó, miếng trầu còn mang ý nghĩa tâm linh, xuất hiện trong các nghi lễ như cưới xin, ma chay. Hình ảnh "dân mình biết trồng tre mà đánh giặc" nhắc nhở chúng ta về truyền thuyết Thánh Gióng. Cây tre vốn quen thuộc trong đời sống, nhưng khi trở thành vũ khí lại trở nên lợi hại, giúp Thánh Gióng đánh đuổi giặc Ân xâm lược. Như vậy, đất nước đã có từ rất lâu đời, được hun đúc qua bao thế hệ.
Hai khổ thơ đầu tiên đã thể hiện tư tưởng "Đất Nước của Nhân dân" một cách độc đáo. Bằng cách sử dụng chất liệu văn hóa dân gian, Nguyễn Khoa Điềm đã khẳng định đất nước được tạo nên từ những điều bình dị, gần gũi trong đời sống. Đồng thời, tác giả cũng bày tỏ niềm tự hào về lịch sử hào hùng của dân tộc.
Ngoài ra, Nguyễn Khoa Điềm còn sử dụng giọng thơ trữ tình chính trị, kết hợp giữa cảm xúc và suy tư sâu lắng. Cách nói "khi ta lớn lên", "đất nước có từ" tạo cảm giác gần gũi, thân thuộc. Việc vận dụng sáng tạo chất liệu văn hóa dân gian như ca dao, tục ngữ, truyền thuyết,... khiến cho đoạn thơ trở nên hấp dẫn, lôi cuốn.
Như vậy, hai khổ thơ đầu tiên của đoạn trích "Đất Nước" đã góp phần thể hiện tư tưởng chủ đạo của toàn bài thơ. Đó là tư tưởng "Đất Nước của Nhân dân". Qua đó, tác giả đã khẳng định vai trò to lớn của nhân dân trong việc xây dựng và bảo vệ đất nước.