Nam Cao là một trong những cây bút xuất sắc tiêu biểu cho dòng văn học hiện thực phê phán. Các tác phẩm của ông sáng tác trên hai đề tài lớn là người nông dân và người trí thức. Với đề tài người trí thức, Nam Cao đã thể hiện sự am hiểu sâu sắc về tầng lớp này cùng với những trăn trở, suy tư về kiếp người. Đoạn trích Mua nhà là một minh chứng tiêu biểu cho điều đó.
Đoạn trích Mua nhà xoay quanh câu chuyện mua nhà giữa ông giáo và bà cụ. Một bên là đại diện cho tầng lớp trí thức tiểu tư sản trước Cách mạng đang đứng trước nguy cơ "đói cơm chết đói" vì không kiếm được tiền để trang trải cuộc sống; một bên là người mẹ nghèo khổ, góa bụa nuôi con nhỏ. Giữa họ tưởng chừng như chẳng liên quan gì đến nhau nhưng lại giao thoa ở hoàn cảnh khó khăn, éo le. Họ đều là những người lương thiện, hiền lành, giàu tình thương người. Nếu như ông giáo dù phải chịu cảnh "sống chật vật quá" nhưng vẫn sẵn sàng bỏ ra ba đồng bạc để mua đứa trẻ khỏi tay lũ côn đồ thì bà cụ dù nghèo khó vẫn nhất quyết từ chối sự giúp đỡ của ông giáo để tự mình làm thuê, kiếm sống qua ngày. Cả hai nhân vật đều gây ấn tượng mạnh mẽ với người đọc bởi đức tính tốt đẹp ấy.
Để làm nổi bật chủ đề của tác phẩm, bên cạnh việc xây dựng tình huống truyện độc đáo, Nam Cao còn tập trung vào việc miêu tả tâm lí nhân vật. Ông giáo là một người trí thức, luôn tự hào về phẩm hạnh của bản thân nhưng trong khoảnh khắc, anh ta lại bị cám dỗ bởi sức mạnh của đồng tiền. Anh ta nghĩ rằng chỉ cần có tiền là mọi thứ sẽ trở nên thuận lợi, anh ta sẽ thoát khỏi cảnh sống chật chội, tù túng và có thể lo cho gia đình một cuộc sống tốt hơn. Tuy nhiên, khi đối mặt với thực tế, ông giáo nhận ra rằng tiền bạc không phải là tất cả và anh ta quyết định giữ vững lập trường, đạo đức của mình. Bên cạnh đó, hình ảnh bà cụ cũng được khắc họa rất sinh động. Bà là một người phụ nữ già nua, gầy yếu, sống trong cảnh nghèo khổ và cô đơn. Khi thấy đứa trẻ bị bỏ rơi, bà đã nảy sinh ý định nuôi nó, bất chấp hoàn cảnh khó khăn của bản thân. Hành động của bà cụ thể hiện tấm lòng nhân hậu, bao dung và mong muốn được chia sẻ, yêu thương.
Ngoài ra, ngôn ngữ trong tác phẩm cũng góp phần thể hiện chủ đề. Tác giả sử dụng ngôn ngữ giản dị, chân thực, gần gũi với cuộc sống hằng ngày để khắc họa tính cách, tâm lí nhân vật. Đồng thời, ngôn ngữ ấy cũng thể hiện được thông điệp mà tác giả muốn truyền tải.
Như vậy, đoạn trích Mua nhà đã thể hiện thành công chủ đề về cuộc sống và con người thời kì những năm 1940. Qua đó, tác giả cũng gửi gắm thông điệp về tầm quan trọng của tình yêu thương, sự sẻ chia và lòng nhân ái trong cuộc sống.