Nguyễn Du là một đại thi hào dân tộc Việt Nam, danh nhân văn hóa thế giới. Truyện Kiều là tập đại thành của ông kết tinh những giá trị hiện thực và nhân đạo sâu sắc. Đọc các đoạn trích "Trao duyên", "Nỗi thương mình", người đọc không chỉ ấn tượng bởi bức tranh số phận bi kịch của nàng Kiều mà còn trân trọng ngợi ca tài năng tuyệt vời của ngòi bút Nguyễn Du. Đặc biệt là nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật đạt đến trình độ điêu luyện và tinh tế.
Truyện Kiều là cuộc đời chìm nổi của người con gái tài sắc nhưng bạc mệnh - Thuý Kiều. Đoạn trích "Trao duyên" kể về việc Kiều nhờ cậy Vân thay mình trả nghĩa cho Kim Trọng trước khi nàng bán mình chuộc cha. Đoạn trích "Nỗi thương mình" là nỗi niềm xót xa của Thúy Kiều khi sống trong chốn lầu xanh. Hai đoạn trích đã thể hiện được tài năng miêu tả tâm lí nhân vật của Nguyễn Du.
Trong cả hai đoạn trích, Nguyễn Du đều đặt nhân vật vào những hoàn cảnh éo le, trớ trêu để bộc lộ chiều sâu tâm trạng. Trong đoạn trích "Trao duyên", Kiều rơi vào tình thế tiến thoái lưỡng nan, một bên là chữ hiếu, một bên là chữ tình. Sau nhiều đắn đo, suy nghĩ, Kiều quyết định trao duyên cho em gái. Quyết định ấy đã đẩy Kiều vào tình thế khó xử, vừa mong em nhận lời, vừa lo sợ em không nhận lời. Tâm trạng giằng xé ấy được Nguyễn Du thể hiện rõ nét qua những lời độc thoại nội tâm của Kiều:
"Lạy em, lạy em, lạy em!
Em có chịu lời thì em lạy em chừa!"
Những lời nói vội vàng, gấp gáp cho thấy Kiều đang rất bồn chồn, lo lắng. Nàng như muốn níu giữ em gái bằng tất cả tình cảm, bằng tất cả sự van lơn, khẩn thiết. Nhưng đồng thời, nàng cũng hiểu rằng quyết định này là một sự hi sinh lớn lao, nên nàng cũng rất sợ hãi, sợ em gái sẽ không đồng ý.
Tình thế tương tự cũng xảy ra trong đoạn trích "Nỗi thương mình". Kiều sống trong chốn lầu xanh, nơi đầy rẫy những cạm bẫy, những trò chơi bời, hưởng lạc. Nàng luôn phải đối mặt với những kẻ ăn chơi sa đọa, những lời lẽ thô tục, những hành động sỗ sàng. Tâm trạng của Kiều lúc này vô cùng cô đơn, buồn tủi. Nàng tự nhận thức được thân phận bọt bèo, bèo dạt mây trôi của mình, nhưng lại không thể thoát khỏi chốn lầu xanh. Nỗi đau đớn, tủi nhục ấy khiến Kiều càng thêm xót xa, cay đắng.
Để miêu tả tâm lí nhân vật, Nguyễn Du đã sử dụng nhiều biện pháp nghệ thuật khác nhau, trong đó nổi bật nhất là ngôn ngữ độc thoại nội tâm và hình ảnh ẩn dụ, so sánh. Ngôn ngữ độc thoại nội tâm giúp bộc lộ trực tiếp cảm xúc, suy nghĩ của nhân vật. Qua những lời độc thoại, ta có thể thấy được sự giằng xé, mâu thuẫn trong tâm hồn của Kiều. Ví dụ, trong đoạn trích "Trao duyên", Kiều vừa muốn em gái nhận lời, vừa lo sợ em không nhận lời. Điều này được thể hiện rõ nét qua những lời độc thoại nội tâm của nàng:
"Lạy em, lạy em, lạy em!
Em có chịu lời thì em lạy em chừa!"
Hình ảnh ẩn dụ, so sánh góp phần tăng sức gợi hình, gợi cảm cho lời thơ. Qua những hình ảnh ẩn dụ, so sánh, ta có thể hình dung được những cung bậc cảm xúc phức tạp của nhân vật. Ví dụ, trong đoạn trích "Nỗi thương mình", Kiều tự ví mình như bông hoa bị vùi dập, như chiếc lá lìa cành:
"Bóng hồng nhác thấy nẻo xa
Xuân lan, thu cúc mặn mà cả hai"
Như vậy, qua hai đoạn trích "Trao duyên" và "Nỗi thương mình", ta có thể thấy được tài năng miêu tả tâm lí nhân vật của Nguyễn Du. Ông đã sử dụng ngôn ngữ độc thoại nội tâm và hình ảnh ẩn dụ, so sánh một cách nhuần nhuyễn, tinh tế để khắc họa chân dung tâm lí của nhân vật Thúy Kiều. Qua đó, ta càng thêm trân trọng tài năng và tấm lòng nhân đạo của đại thi hào dân tộc Nguyễn Du.