Tại sao bố mẹ cao mà con có thể thấp? (Liên hệ kiến thức di truyền)

Chiều cao ở người là một tính trạng “đa gen — đa yếu tố”, nghĩa là nó do tổ hợp của rất nhiều gen khác nhau cùng ảnh hưởng, đồng thời chịu tác động của môi trường (dinh dưỡng, sức khoẻ, nội tiết tố…). Vì thế ngay cả khi bố mẹ rất cao, con vẫn có thể thấp hơn vì những lý do chính sau: 1. Phân ly và tổ hợp ngẫu nhiên của các alen - Mỗi người có hai bản sao (allel) cho mỗi gen, một từ bố, một từ mẹ. Trong quá trình hình thành giao tử (trứng, tinh trùng), các alen phân ly độc lập và tổ hợp ngẫu nhiên. Con có thể nhận được nhiều alen “tăng chiều cao” ít hơn bố mẹ. - Ví dụ bố và mẹ mỗi người đều mang 6 alen “tăng chiều cao” (A) và 4 alen “ít tăng chiều cao” (a), nhưng con có thể chỉ mang 4 A và 6 a → kết quả chiều cao trung bình thấp hơn. 2. Tính đa gen (polygenic inheritance) - Chiều cao bị chi phối bởi hàng chục, hàng trăm gen nhỏ. Mỗi gen chỉ “nhỏ” một tí ảnh hưởng lên chiều cao chung. - Bố mẹ dù cao, nhưng họ có thể có những alen với hiệu ứng khá yếu. Con nếu tổ hợp thiếu một vài alen mạnh thì chiều cao sẽ kém đi. 3. Ảnh hưởng của gen lặn và trội - Một số alen “tăng chiều cao” có thể là tính trội, nhưng cũng có alen “giảm chiều cao” mang tính lặn. Con có thể thừa hưởng cả hai alen lặn giảm chiều cao từ bố và mẹ, làm giảm chiều cao so với họ. 4. Yếu tố môi trường—đa nhân tố - Dinh dưỡng: thiếu protein, vi chất (vitamin D, kẽm, canxi…) trong giai đoạn phát triển → giảm tăng trưởng xương. - Hoạt động thể lực, giấc ngủ, mức độ căng thẳng, bệnh tật, nội tiết tố (hormone tăng trưởng, tuyến giáp…) đều ảnh hưởng tích cực hoặc tiêu cực lên quá trình “lắp ghép” chiều cao. 5. Di truyền bổ trợ và tương tác gen (epistasis) - Các gen khác nhau không hoạt động độc lập mà có thể “tương tác” chồng chéo lên nhau, làm tăng hoặc bù trừ hiệu ứng. Tổ hợp cụ thể ở mỗi cá thể là duy nhất. 6. Hiệu ứng “hoán vị gen” và biến đổi ngẫu nhiên - Quá trình trao đổi chéo (cross-over) trong giảm phân tạo ra các tổ hợp alen mới, đôi khi mang lại tổ hợp “kém” về chiều cao so với bố mẹ. Tóm lại, ngay cả trong một gia đình “bố mẹ cao”, con hoàn toàn có thể thấp hơn vì chiều cao là tính trạng phức hợp, chịu ảnh hưởng đồng thời của hàng chục-gen và rất nhạy với môi trường. Sự phân ly — tổ hợp ngẫu nhiên của các alen, cùng những yếu tố dinh dưỡng, sức khỏe và tác động nội tiết đều quyết định đến chiều cao cuối cùng của con.