Truyện ngắn "Vợ chồng A Phủ" là một trong những truyện ngắn thành công nhất được in trong tập Truyện Tây Bắc của nhà văn Tô Hoài. Tác phẩm đã dựng lên bức tranh hiện thực về một miền quê nghèo miền núi phía bắc trước giải phóng. Nơi đó có những con người lương thiện, chất phác nhưng bị áp bức, bóc lột bởi bọn thực dân phong kiến. Đặc biệt, nhà văn đã khắc họa thành công nhân vật Mị, qua đó gửi gắm giá trị nhân đạo sâu sắc.
Trước khi bị bắt làm dâu gạt nợ cho nhà thống lí Pá Tra, Mị vốn là cô gái người Mông xinh đẹp, tài hoa, hiếu thảo. Vì món nợ truyền kiếp, Mị bị bắt làm con dâu gạt nợ, từ đó, cuộc sống bi kịch đến cùng cực. Ở nhà thống lí Pá Tra, Mị bị bóc lột sức lao động, làm việc quần quật suốt ngày đêm không bằng thân trâu ngựa. Mị còn bị giam hãm trong cái địa ngục trần gian nơi chốn Hồng Ngài, mất hết ý thức về thời gian, không gian, lúc nào cũng chỉ nhìn thấy khoảng sân ngập đầy trăng trắng mờ mờ. Tâm hồn Mị chai sạn, vô cảm, mất hết ý niệm về cuộc sống. Nhưng ẩn sâu trong tâm hồn Mị vẫn âm ỉ le lói tia lửa sống, chỉ chờ cơ hội để bùng lên mạnh mẽ. Và cơ hội ấy đã đến vào một đêm tình mùa xuân. Đêm tình mùa xuân đánh thức nỗi nhớ, khát vọng hạnh phúc trong Mị, thôi thúc Mị tìm lại chính bản thân mình.
Trong đêm tình mùa xuân, tiếng sáo gọi bạn tình thiết tha, bồi hồi đã lay động, rung lên khúc nhạc và ngọn lửa ấm áp trong trái tim như cây làm héo tàn, khô cứng bấy lâu nay bỗng bừng tỉnh, thôi thúc Mị sống lại những tháng ngày tươi đẹp trong quá khứ. Mị nhẩm theo bài hát, Mị uống rượu ừng ực từng bát như muốn quên đi bao nỗi đời cay đắng. Men rượu và tiếng sáo đưa Mị sống về những tháng ngày hạnh phúc, tự do. Mị nhớ lại những kỉ niệm ngọt ngào khi xưa, lòng Mị bừng lên niềm ham sống, muốn thoát ra khỏi cái vỏ bọc câm lặng, vô cảm bấy lâu nay để sống lại là chính mình. Mị nhận ra mình vẫn còn trẻ, Mị muốn đi chơi. Nhưng sợi dây thô bạo của A Sử đã trói chặt ước mơ của Mị. Tuy nhiên, những giây phút trỗi dậy ấy cũng nhanh chóng bị vùi dập. Sáng hôm sau, Mị trở lại là con người của sự vô cảm, dửng dưng trước sự đau đớn, xót xa cả về thể xác lẫn tâm hồn của A Phủ.
Nhưng chính sự đồng cảm với nỗi bất hạnh của người khác đã khơi dậy trong Mị ý thức phản kháng mãnh liệt. Chứng kiến cảnh A Phủ bị trói đứng chờ chết giữa trời giá rét, Mị vẫn thản nhiên thổi lửa hơ tay. Khi ngọn lửa bén gót rồi lan tỏa khắp người, A Phủ mới biết mình được cứu nhưng anh đành buông xuôi, chấp nhận số phận. Chính giọt nước mắt uất hận của A Phủ đã thức tỉnh lòng trắc ẩn của Mị. Cô nghĩ rằng: "Cơ chừng này chỉ đêm mai là người kia chết, chết đau, chết đói, chết rét, phải chết". Mị căm phẫn: "Chúng nó thật độc ác". Lòng thương người dâng lên đến cao trào đã thôi thúc Mị phải hành động. Cô chạy đến chỗ A Phủ, cắt dây cởi trói cho anh ta. Đó là một sự dũng cảm, bởi lẽ cô biết rằng mình sẽ nguy hiểm khôn lường khi bị bọn thống lí phát hiện. Nhưng sự vùng dậy lần thứ nhất của Mị không thành vì A Phủ không biết trốn đi đâu cho thoát. Không may, A Sử chợt về, Mị bị A Sử trói đứng vào cột nhà bằng cả thúng sợi đay. Nhưng lòng ham sống, ham tự do của Mị chưa tắt. Trong nghịch cảnh, trí tưởng tượng, ước mơ lại hoạt động: Mị đã tưởng tượng ra tình cảnh bi đát của mình "chỉ biết đợi ngày rũ xương ở đây thôi" và khát vọng sống, khát vọng tự do cháy bỏng "Mị vẫn nghe tiếng sáo đưa Mị đi theo những cuộc chơi, những đám chơi". Có thể nói, chính cuộc sống khốn khổ, lầm than đã đẩy Mị tới bờ vực thẳm của sự tồn tại. Sự trỗi dậy lần thứ nhất của Mị tuy không thay đổi số phận của cô nhưng nó tạo tiền đề cho sự trỗi dậy lần thứ hai mạnh mẽ hơn, quyết liệt hơn để giải thoát cuộc đời mình.
Qua diễn biến tâm trạng của Mị trong đêm tình mùa xuân, ta thấy được nhà văn Tô Hoài đã am hiểu sâu sắc về đời sống nội tâm của con người, đặc biệt là người phụ nữ vùng cao. Nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật tinh tế, sắc sảo kết hợp với giọng kể thủ thỉ, trầm lắng, xúc động đã tạo nên sức hấp dẫn đặc biệt cho tác phẩm.