Phân tích giá trị hiện thực và nhân đạo trong truyện ngắn “Chữ người tử tù” của Nguyễn Tuân. Qua đó, làm nổi bật quan niệm nghệ thuật về cái đẹp của nhà văn.

Lan huongg

Nguyễn Tuân là một cây bút tài hoa của nền văn xuôi hiện đại Việt Nam. Truyện ngắn “Chữ người tử tù” trích trong tập Vang bóng một thời là một trong những sáng tác tiêu biểu thể hiện phong cách nghệ thuật độc đáo của ông. Với bút pháp giàu chất điện ảnh, ngôn ngữ điêu luyện và cái nhìn sâu sắc về con người, Nguyễn Tuân đã khắc họa thành công hai nhân vật Huấn Cao và viên quản ngục trong một tình huống éo le nhưng đầy chất thơ. Qua đó, tác phẩm mang đậm giá trị hiện thực và nhân đạo, đồng thời thể hiện quan niệm nghệ thuật đặc sắc của nhà văn về cái đẹp.

I. Giá trị hiện thực

Giá trị hiện thực của truyện ngắn “Chữ người tử tù” thể hiện trước hết ở việc tái hiện bối cảnh xã hội Việt Nam dưới thời phong kiến chuyên chế, nơi mà ranh giới giữa cái thiện và cái ác, giữa người tử tù và người thi hành pháp luật có khi lại đầy nghịch lý. Nhân vật Huấn Cao – một nhà nho tài hoa, nổi tiếng với tài viết chữ đẹp và tâm hồn cao thượng – lại bị giam giữ trong chốn lao tù, chờ ngày hành hình. Trong khi đó, viên quản ngục – người đại diện cho bộ máy trấn áp – lại mang trong lòng sự ngưỡng mộ sâu sắc với Huấn Cao và khao khát được xin chữ của ông.

Những nghịch lý đó cho thấy một thực tế xã hội đầy bất công, nơi những con người có tài năng, khí phách lại bị đày đọa, vùi dập. Đồng thời, nhà văn cũng phản ánh sự tha hóa của quyền lực và sự tha hóa của đạo lý dưới ách thống trị của chế độ phong kiến. Tình cảnh của Huấn Cao là một điển hình cho số phận của những con người tài năng nhưng không cùng chí hướng với triều đình đương thời, bị xem là “tội nhân”, là kẻ chống đối cần bị tiêu diệt.

Ngoài ra, thông qua hình tượng nhà ngục tăm tối, tường rêu lở loét, không khí ẩm thấp, mùi ẩm mốc, tiếng gông kẽm khô lạnh..., Nguyễn Tuân còn khắc họa một hiện thực trần trụi và u ám của nhà tù thời phong kiến – nơi được xem là biểu tượng cho quyền lực bạo tàn và sự suy đồi đạo đức.

II. Giá trị nhân đạo

Bên cạnh giá trị hiện thực, tác phẩm còn chứa đựng một giá trị nhân đạo sâu sắc. Trước hết, Nguyễn Tuân đã thể hiện sự trân trọng, ngợi ca tài năng và khí phách của con người. Nhân vật Huấn Cao không chỉ hiện lên như một nghệ sĩ tài hoa với nét chữ “đẹp tuyệt vời” mà còn là một con người có nhân cách lớn, “chỉ cho chữ những người tri kỷ”. Ông dám khước từ danh lợi, bất khuất trước cường quyền, giữ gìn khí tiết của bậc đại trượng phu.

Nhà văn còn thể hiện tư tưởng nhân đạo qua cách xây dựng hình tượng viên quản ngục – một người đại diện cho quyền lực nhưng không bị tha hóa bởi chức vụ. Trái lại, ông mang tâm hồn cao đẹp, biết tôn trọng cái đẹp và sống theo lý tưởng nhân văn. Từ chỗ là một kẻ hành pháp, viên quản ngục trở thành người hâm mộ, kẻ chiêm ngưỡng và phụng sự cái đẹp trong tư thế của một người học trò khiêm cung. Qua đó, Nguyễn Tuân khẳng định rằng, ngay trong môi trường đen tối nhất vẫn có thể tồn tại những con người biết hướng thiện, biết nâng niu cái đẹp.

Đặc biệt, cảnh cho chữ – điểm đỉnh của truyện – đã nâng giá trị nhân đạo của tác phẩm lên tầm cao tư tưởng. Giữa không gian chật hẹp, ánh sáng leo lét, ba con người – một tử tù, một quản ngục và một thầy thơ lại cùng nhau sáng tạo, phụng sự và chiêm bái cái đẹp. Ở đó, ranh giới giữa thiện – ác, cao – thấp, quyền lực – tội phạm đều bị xóa nhòa bởi ánh sáng của nghệ thuật và nhân cách.

III. Quan niệm nghệ thuật về cái đẹp của Nguyễn Tuân

Qua truyện ngắn “Chữ người tử tù”, Nguyễn Tuân đã thể hiện một quan niệm nghệ thuật nhất quán: cái đẹp phải gắn liền với cái thiện và cái cao cả. Đối với ông, vẻ đẹp không chỉ tồn tại ở hình thức (nét chữ tài hoa), mà còn là sự kết tinh của tâm hồn, nhân cách, khí phách và lý tưởng sống. Chữ đẹp của Huấn Cao là biểu tượng cho vẻ đẹp nghệ thuật thuần khiết, không thể bị chi phối bởi quyền lực hay hoàn cảnh.

Nguyễn Tuân cũng cho rằng, nghệ thuật chân chính chỉ có thể nảy sinh trong mối quan hệ tri âm – tri kỷ. Người nghệ sĩ sáng tạo cái đẹp chỉ thật sự dâng hiến khi gặp được người biết trân trọng, tôn thờ cái đẹp. Vì vậy, Huấn Cao chỉ cho chữ viên quản ngục khi nhận ra tấm lòng “biệt nhỡn liên tài” của ông. Điều này thể hiện quan niệm của Nguyễn Tuân về mối quan hệ giữa người sáng tạo và người tiếp nhận nghệ thuật: cả hai phải cùng chung một tầm hồn lớn.

Bên cạnh đó, nhà văn còn đề cao sự chiến thắng của cái đẹp trước bóng tối và cái ác. Cảnh cho chữ trong buồng giam không chỉ là một hành động nghệ thuật mà còn là một tuyên ngôn nhân văn: cái đẹp có thể vươn lên từ nơi tăm tối nhất, và trong mọi hoàn cảnh, con người vẫn có thể phụng sự cho chân – thiện – mỹ.