Phân tích đoạn trích “Đất Nước” của Nguyễn Khoa Điềm (trích trường ca “Mặt đường khát vọng”) để làm rõ quan niệm của tác giả về đất nước

Nguyễn Khoa Điềm thuộc thế hệ nhà thơ trưởng thành trong kháng chiến chống Mĩ cứu nước. Thơ ông giàu chất suy tư, cảm xúc dồn nén, mang màu sắc trữ tình chính luận. Trường ca Mặt đường khát vọng là tác phẩm tiêu biểu nhất của Nguyễn Khoa Điềm. Đoạn trích Đất Nước nằm ở phần đầu chương V của trường ca, thể hiện rõ nhất tư tưởng “Đất Nước của Nhân dân” xuyên suốt tác phẩm. Tư tưởng ấy được tác giả triển khai trên nhiều bình diện: văn hóa – lịch sử; không gian địa lí; thời gian lịch sử và mối quan hệ cá nhân – cộng đồng.
Trong đoạn trích, Nguyễn Khoa Điềm đã đưa ra một khái niệm hoàn toàn mới mẻ về Đất Nước:
“Em ơi em…
Đất Nước có từ ngày đó…”
Khái niệm “Đất Nước” vốn trừu tượng, xa xôi nay trở nên gần gũi, giản dị. Tác giả sử dụng đại từ xưng hô “em – ta” vừa ngọt ngào, vừa tha thiết, vừa ân tình, vừa ân nghĩa. Từ “ngày đó” gợi nhớ về những kỉ niệm, những hồi ức xa xưa. Qua đó, tác giả khẳng định sự tồn tại của Đất Nước: Đất Nước có từ rất lâu đời, từ khi hai chữ “yêu nhau” bắt đầu xuất hiện.
Tác giả nhìn Đất Nước bằng góc độ bình dị, gần gũi nhất:
“Đất là nơi anh đến trường
Nước là nơi em tắm
Đất Nước là nơi ta hò hẹn
Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm”
Đất Nước gắn liền với những sinh hoạt đời thường của con người như: nơi anh đến trường, nơi em tắm, nơi hò hẹn, nơi đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm. Đó đều là những hình ảnh quen thuộc, gần gũi với bất cứ ai. Đặc biệt, Đất Nước còn là nơi anh và em gặp gỡ, yêu thương, vun đắp hạnh phúc lứa đôi. Như vậy, Đất Nước hiện lên thật thiêng liêng nhưng cũng thật gần gũi, thân thương.
Không dừng lại ở đó, Nguyễn Khoa Điềm còn lí giải nguồn gốc của Đất Nước:
“Đất là nơi “con chim phượng hoàng bay về hòn núi bạc”
Nước là nơi “con cá ngư ông móng nước biển khơi”
Thời gian đằng đẵng
Không gian mênh mông
Đất Nước là nơi dân mình đoàn tụ”
Tác giả mượn hình ảnh con chim – hòn núi bạc, con cá – nước biển khơi gợi nhắc đến những câu chuyện cổ tích ngàn xưa của dân tộc. Trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam, có biết bao câu chuyện mở đầu bằng cụm từ quen thuộc: Ngày xửa ngày xưa… Ở một làng nọ… Có một người tên là… Kể từ đó, Đất Nước được hình thành và lớn dậy cùng với những phong tục tập quán tốt đẹp của nhân dân.
Hơn thế nữa, nhân dân còn là người đã lao động, chống giặc ngoại xâm, giữ gìn và truyền lại mọi giá trị văn hóa tinh thần cho thế hệ sau:
“Họ truyền giọng điệu mình cho con tập nói
Họ gánh theo tên xã, tên làng trong mỗi chuyến di dân
Họ đắp đập be bờ cho người sau trồng cây hái trái”
Qua bốn nghìn năm lịch sử, nhân dân đã lao động, chống giặc ngoại xâm, giữ gìn và truyền lại mọi giá trị văn hóa tinh thần cho thế hệ sau. Họ đã “gánh theo tên xã, tên làng trong mỗi chuyến di dân”, “đắp đập be bờ cho người sau trồng cây hái trái”. Công lao của họ đã tạo nên sự giàu có, vững bền cho Đất Nước hôm nay.
Như vậy, Đất Nước là của nhân dân, do nhân dân tạo nên. Nhân dân chính là những người đã lao động, chống giặc ngoại xâm, giữ gìn và truyền lại mọi giá trị văn hóa tinh thần cho thế hệ sau.
Từ những quan niệm như vậy về Đất Nước, Nguyễn Khoa Điềm đã khẳng định trách nhiệm của mỗi cá nhân đối với Đất Nước:
“Em ơi em…
Hãy nhìn rất xa…
Vào thật sâu…
Và vô cùng…”
Câu thơ lặp lại “Em ơi em” vang lên như một lời nhắn nhủ tha thiết. Nhà thơ mong muốn mỗi cá nhân cần nhận thức đúng đắn về vai trò của mình trong cộng đồng dân tộc. Đất Nước không phải là những gì trừu tượng, xa xôi mà là những điều gần gũi, thân thương trong cuộc sống hằng ngày. Vì vậy, mỗi người cần cống hiến hết mình cho Đất Nước, phát huy sức mạnh đoàn kết toàn dân tộc.
Bằng giọng thơ ngọt ngào, dịu êm, Nguyễn Khoa Điềm đã đem đến cho người đọc một cái nhìn mới mẻ về Đất Nước. Qua đó, tác giả khẳng định tư tưởng Đất Nước của Nhân dân, đồng thời kêu gọi mọi người cần có trách nhiệm với Đất Nước.