Thu vịnh Trời thu xanh ngắt mấy tầng cao, Cần trúc lơ phơ gió hắt hiu. Nước biếc trông như tầng khói phủ, Song thưa để mặc bóng trăng vào. Mấy chùm trước giậu hoa năm ngoái, Một tiếng trên không ngỗng...

Nguyễn Khuyến là một nhà thơ nổi tiếng của nền văn học Việt Nam, ông có những đóng góp to lớn cho nền văn học dân tộc đặc biệt là mảng thơ về mùa thu. Thu vịnh là một trong những bài thơ hay và xuất sắc nhất của ông về mùa thu. Bài thơ đã khắc họa thành công bức tranh mùa thu xứ Bắc vừa mang nét đẹp giản dị đời thường vừa thể hiện rõ chất thi vị của mùa thu trong lành, dịu mát.

Hai câu thơ đầu mở ra khung cảnh bầu trời thu cao vời vợi với màu xanh ngắt đặc trưng, cái màu xanh thăm thẳm bao trùm không gian, trên nền xanh ấy là hình ảnh cần trúc đơn sơ, mộc mạc:

"Trời thu xanh ngắt mấy từng cao,
Cần trúc lơ phơ gió hắt hiu."

Khung cảnh thiên nhiên hiện lên thật thanh bình, hình ảnh cần trúc trên cái nền xanh ngắt của bầu trời thu tạo cảm giác cực kỳ thoải mái cho người đọc. Màu xanh vốn là màu của hy vọng, của sức sống, của niềm tin, màu của sự trong sáng, thuần khiết. Trong bức tranh mùa thu này, màu xanh được sử dụng để miêu tả độ sâu, độ rộng của bầu trời thu, đồng thời cũng gợi lên cảm giác yên bình, thư thái. Trên nền xanh ấy, hình ảnh cần trúc đơn sơ, mộc mạc càng trở nên nổi bật hơn. Cần trúc là biểu tượng của làng quê Việt Nam, nó tượng trưng cho sự thanh cao, giản dị, thanh bạch của con người. Trong gió hắt hiu, cần trúc khẽ lay động như đang chào đón mùa thu sang. Hai câu thơ tiếp theo, nhà thơ tiếp tục sử dụng những hình ảnh quen thuộc của làng quê để khắc họa bức tranh mùa thu:

"Nước biếc trông như tầng khói phủ,
Song thưa để mặc bóng trăng vào"

Hình ảnh nước biếc gợi liên tưởng đến dòng sông êm ả, hiền hòa, chảy lững lờ giữa hai bên bờ cây cối xanh tươi. Nước biếc trong veo, phản chiếu ánh trăng vàng dịu, tạo nên một khung cảnh vô cùng thơ mộng. Hình ảnh "tầng khói phủ" gợi lên sự huyền ảo, mơ hồ của đêm thu. Bóng trăng len lỏi qua song thưa, tràn vào căn nhà, mang theo hơi thở ấm áp của mùa thu. Bức tranh mùa thu trong Thu vịnh hiện lên thật đẹp đẽ, thơ mộng, khiến người đọc không khỏi say mê, ngất ngây.

Bức tranh mùa thu trong Thu vịnh còn ẩn chứa nỗi niềm, tâm trạng của nhà thơ. Đó là nỗi nhớ quê hương da diết, là niềm tiếc nuối thời gian đã qua. Trong hai câu thơ cuối, nhà thơ đã trực tiếp bộc lộ nỗi lòng của mình:

"Mấy chùm trước giậu hoa năm ngoái,
Một tiếng trên không ngỗng nước nào?"

Hoa năm ngoái là hoa gì, có lẽ nhà thơ cũng không biết nữa. Chỉ biết rằng, hoa ấy đã nở từ năm ngoái, nay lại nở, gợi lên trong lòng nhà thơ nỗi nhớ quê hương da diết. Tiếng ngỗng trời kêu trên không trung càng làm tăng thêm sự cô đơn, trống vắng trong tâm hồn nhà thơ.

Như vậy, qua bài thơ Thu vịnh, chúng ta có thể thấy được tài năng nghệ thuật của Nguyễn Khuyến. Ông đã sử dụng những hình ảnh quen thuộc, giản dị nhưng lại tạo nên một bức tranh mùa thu vô cùng đẹp đẽ, thơ mộng. Đồng thời, bài thơ cũng thể hiện rõ nỗi niềm, tâm trạng của nhà thơ trước cảnh vật thiên nhiên.