Quê hương là gì hở mẹ Mà cô giáo dạy phải yêu Quê hương là gì hở mẹ Ai đi xa cũng nhớ nhiều Quê hương là chùm khế ngọt Cho con trèo hái mỗi ngày Quê hương là đường đi học Con về rợp bướm vàng ba...

Trong số những bài hay về quê hương, không thể không nói đến “Bài học đầu cho con” trong tập thơ “Cỏ hoa cần gặp” (1991) của nhà thơ Đỗ Trung Quân. Bài viết tái hiện bức tranh quê hương bằng ngôn từ qua những hình ảnh phong phú, bình dị, bộc lộ tình yêu quê tha thiết, sâu lắng.

Dùng thể thơ lục ngôn, mượn lời đối thoại giữa bé và mẹ, tác giả nêu lên những định nghĩa về quê hương mới mẻ, thú vị. Nói quê hương là nói đến địa danh ta sinh ra, lớn lên; nơi lưu giữ mọi vui buồn thời thơ ấu và khi xa thường nhớ thương da diết. Tình yêu bao giờ cũng bắt đầu bằng nỗi nhớ. Nhớ quê là nhớ những hình ảnh, cảnh sắc sự vật, con người quê hương gần gũi, thân thiết hằng ngày. Lời đề từ – là những câu văn thơ nằm ngoài văn bản ngay sau nhan đề:

“Quê hương là gì hở mẹ

Mà cô giáo dạy hãy yêu?

Quê hương là gì hở mẹ

Ai đi xa cũng nhớ nhiều”.

Đây là những câu hỏi tu từ dưới hình thức em bé hỏi mẹ và cũng là tác giả hướng tâm thế người đọc vào lời đáp của mẹ.

Mấy khổ đầu lời thơ liên tiếp trả lời em nhỏ đồng thời nêu rõ khái niệm “quê hương là”: Chùm khế ngọt, đường đi học, bướm vàng bay, cánh diều biếc, con đò nhỏ, hương hoa đồng nội. Hàng loạt những hình ảnh đẹp, bình dị mà nên thơ, thân thiết với mỗi người theo nhau xuất hiện, khơi gợi trong lòng người đọc những kỷ niệm gần gũi, đẹp lung linh trong cảm nhận tuổi thơ.

Theo mạch cảm xúc của bài, khái niệm về quê hương tiếp tục được triển khai rộng mở tới những cảnh sắc thiên nhiên thơ mộng, hương sắc và âm thanh sống động. Đó là: Đêm trăng tỏ, hoa cau rụng và cả “tiếng ếch râm ran”con nằm nghe giữa mưa đêm”. Khái niệm quê hương được tiếp nối như một vòng tròn xoáy chôn ốc, gần gũi và sâu sắc hơn:

“Quê hương là bàn tay mẹ

Dịu dàng hái lá mồng tơi

Bát canh ngọt ngào toả khói

Sau chiều tan học mưa rơi”.

Quê hương gắn liền với ngôi nhà thiết thân với mỗi người, nơi ấy có mẹ – hạt nhân kiến tạo và nuôi dưỡng ngọn lửa ấm áp của gia đình qua tình yêu thương, sự chăm sóc mỗi ngày.

Bài thơ cứ gia tăng hơn nữa: Quê hương không chỉ là nơi sinh dưỡng ta lớn lên với dòng sữa mẹ ngọt thơm, qua từng bữa ăn hằng ngày; quê hương còn vun bồi cho tâm hồn ta phong phú, biết cảm nhận cái đẹp quanh mình từ các hình ảnh của hoa cỏ gần gũi:

“Quê hương là vàng hoa bí

Là hồng tím giậu mồng tơi

Là đỏ đôi bờ dâm bụt

Màu hoa sen trắng tinh khôi”.

Các màu: vàng, hồng tím, đỏ, trắng làm nên bức tranh ngũ sắc về quê hương thật rực rỡ, ấn tượng. Đáng chú ý nhất là hình ảnh hoa sen, loài hoa sinh trưởng từ đầm lầy nhưng lại trong sạch tinh khôi. Điều kỳ diệu khác nhà thơ muốn gửi tới bạn đọc là “Quê hương mỗi người đều có/ Vừa khi mở mắt chào đời”; mỗi chúng ta hãy nhớ lấy và trân quý bởi:

“Quê hương nếu ai không nhớ

Sẽ không lớn nổi thành người”.

Hai câu kết bài cô đọng như một châm ngôn, hàm chứa triết lý nhân sinh thật sâu sắc. Năm 1990, bài thơ này được nhạc sĩ Giáp Văn Thạch phổ nhạc (theo bản in năm 1986) lấy nhan đề là “Quê hương” và trở nên nổi tiếng, được rất nhiều người yêu mến.