Phân tích bài thơ Khóc Dương Khuê của Nguyễn Khuyến

Nguyễn Khuyến là một nhà thơ lớn của nền văn học trung đại Việt Nam. Ông là người học rộng, tài cao, đỗ đầu cả ba kì thi (Thi Hương, thi Hội, thi Đình) nên được người đời tôn trọng gọi bằng tên Tam nguyên Yên Đổ. Tuy tài cao, hiểu rộng nhưng Nguyễn Khuyến chỉ làm quan có mười năm rồi cáo quan, về quê ở ẩn. Chính vì vậy, ông gắn bó rất sâu nặng với làng quê đồng bằng Bắc Bộ và thường viết về những sự vật bình dị, gần gũi ở quê hương. “Khóc Dương Khuê” là bài thơ bộc lộ rõ nét tâm trạng buồn thương, xót xa của Nguyễn Khuyến khi nghe tin bạn mình qua đời.
Bài thơ được mở đầu bằng dòng hồi tưởng đầy kỉ niệm giữa hai người bạn:
“Bác Dương thôi đã thôi rồi,
Nước mây man mác ngậm ngùi lòng ta.”
Khi nhận được tin bạn mất, trong lòng tác giả không khỏi bàng hoàng, xúc động mà thốt lên: “Bác Dương thôi đã thôi rồi”. Câu thơ như tiếng nấc nghẹn ngào, đau đớn của Nguyễn Khuyến trước sự thật phũ phàng. Từ láy “man mác” kết hợp cùng từ cảm thán “ngậm ngùi” đã diễn tả thành công nỗi buồn thương đang dâng tràn trong lòng thi nhân. Dường như trong trái tim nhà thơ, mọi niềm vui dường như đã tan biến hết, chỉ còn lại cảm giác hụt hẫng đến tột cùng.
Nhớ đến bạn, kí ức giữa hai người bỗng ùa về:
“Nhớ từ thuở đăng khoa ngày trước,
…
Còn bẳn gắt cho là phải, phải.”
Nhà thơ nhớ lại những kỉ niệm từ thuở hai người mới đăng khoa cho đến lúc về già. Nhớ những lần cùng nhau uống rượu, cùng nhau bàn luận chuyện thế sự, nhớ cả những lúc cùng nhau hát ca những câu dân gian để vơi bớt muộn phiền. Những kỉ niệm ấy thật giản dị, thân thuộc nhưng chan chứa tình cảm chân thành, thắm thiết của đôi bạn tri kỉ. Trong mắt Nguyễn Khuyến, Dương Khuê chẳng khác nào một vầng trăng dịu hiền, ấm áp luôn soi sáng tâm hồn anh.
Thế nhưng, dù gắn bó sâu sắc đến đâu thì cũng không thể phủ nhận một thực tế rằng họ là hai con người riêng biệt:
“Đôi ta kiếp này ân tình bấy nhiêu”
Câu thơ như lời tỏ bày chân thành của Nguyễn Khuyến dành cho bạn. Ông ý thức được sự hữu hạn của cuộc sống, của tình cảm con người. Bởi vậy, ông trân trọng từng phút giây bên cạnh bạn, trân trọng những kỉ niệm đẹp đẽ mà hai người đã có với nhau.
Dù ý thức được sự hữu hạn đó nhưng Nguyễn Khuyến vẫn không khỏi tiếc nuối khi bạn ra đi:
“Bác chẳng ở dẫu van chẳng ở,
…
Trời xanh kia khắc rời tay bác em.”
Ông đưa ra hàng loạt các lí do để thuyết phục bản thân rằng Dương Khuê sẽ không bao giờ rời xa mình. Thế nhưng, cuối cùng, ông vẫn phải thừa nhận rằng trời xanh đã chia cắt mãi mãi hai người bạn. Câu thơ chất chứa nỗi xót xa, đau đớn đến tận cùng của nhà thơ khi nghĩ về sự thật phũ phàng ấy.
Để rồi, sau tất cả, Nguyễn Khuyến chỉ còn biết gửi gắm nỗi nhớ thương đến bạn qua những vần thơ:
“Làm sao bác vội về ngay,
Chợt nghe, tôi bỗng chân tay rụng rời.”
Ông mượn hình ảnh thiên nhiên để giãi bày nỗi nhớ thương da diết, khôn nguôi. Thiên nhiên trong mắt ông trở nên hoang vắng, cô liêu hơn bao giờ hết. Nỗi nhớ thương trào dâng khiến nhà thơ thấy “chân tay rụng rời”, thấy thời gian trôi chậm chạp đến mức có thể cảm nhận được.
Có thể nói, bài thơ “Khóc Dương Khuê” đã bộc lộ thành công nỗi nhớ thương, xót xa của Nguyễn Khuyến dành cho người bạn quá cố của mình. Qua đây, chúng ta cũng thấy được vẻ đẹp trong tình bạn của hai người. Đó là thứ tình cảm chân thành, mộc mạc, không màng vật chất hay danh lợi cá nhân.