Quang Dũng là một nhà thơ trưởng thành trong kháng chiến chống Pháp. Ông sáng tác không nhiều nhưng cũng để lại cho đời những tác phẩm có giá trị nghệ thuật cao. Bài thơ Tây Tiến được coi là tác phẩm tiêu biểu nhất của ông. Tác phẩm đã khắc họa chân thực hình ảnh người lính Tây Tiến vừa hào hùng, anh dũng, vừa lãng mạn, tài hoa. Cùng viết về đề tài người lính cách mạng trong cuộc kháng chiến chống Pháp, Tố Hữu - lá cờ đầu của nền thơ ca cách mạng Việt Nam cũng đã sáng tác ra bài thơ Việt Bắc. Hai đoạn trích sau đây nằm ở phần mở đầu của mỗi bài thơ:
Sông Mã xa rồi Tây Tiến ơi!
Nhớ về rừng núi nhớ chơi vơi
(Tây Tiến)
Mình đi ta hỏi thăm sông
Xa bên mắt ngoài mặc sương diểm
Hỏi sông luồng nước dòng xuôi
Phương nào Thăng Long gió thổi đôi
Mình về, mình có nhớ ta?
Mười lăm năm ấy thiết tha mặn nồng
Mình về, mình có nhớ không
Nhìn cây nhớ núi nhìn sông nhớ nguồn
(Việt Bắc)
Hai đoạn trích trên đều thể hiện nỗi nhớ da diết của chủ thể trữ tình đối với quê hương đất nước, đồng đội. Tuy nhiên, giữa chúng vẫn có những nét riêng độc đáo.
Trước hết, cả hai đoạn trích đều sử dụng thể thơ lục bát truyền thống, giọng điệu tâm tình ngọt ngào, tha thiết. Cả hai đoạn trích đều sử dụng câu hỏi tu từ xuyên suốt toàn bộ đoạn trích. Câu hỏi tu từ được đặt ra liên tiếp, dồn dập như xoáy sâu vào lòng người đọc. Điều này tạo nên hiệu quả nghệ thuật đặc biệt, khiến cho lời thơ trở nên da diết, ám ảnh hơn.
Tuy nhiên, nếu như trong Tây Tiến, câu hỏi tu từ được sử dụng để bộc lộ trực tiếp nỗi nhớ của chủ thể trữ tình thì trong Việt Bắc, câu hỏi tu từ được sử dụng để gợi nhắc về quá khứ, khơi dậy những kỉ niệm đẹp đẽ của một thời đã qua.
Về nội dung, cả hai đoạn trích đều thể hiện nỗi nhớ da diết của chủ thể trữ tình đối với quê hương đất nước, đồng đội. Nỗi nhớ ấy được thể hiện bằng nhiều cung bậc cảm xúc khác nhau. Trong Tây Tiến, nỗi nhớ được thể hiện bằng sự tiếc nuối, bâng khuâng, da diết:
Nhớ về rừng núi nhớ chơi vơi
Còn trong Việt Bắc, nỗi nhớ được thể hiện bằng sự ân tình, thủy chung, son sắt:
Mình đi ta hỏi thăm sông
Xa bên mắt ngoài mặc sương diểm
Hỏi sông luồng nước dòng xuôi
Phương nào Thăng Long gió thổi đôi
Mình về, mình có nhớ ta?
Mười lăm năm ấy thiết tha mặn nồng
Mình về, mình có nhớ không
Nhìn cây nhớ núi nhìn sông nhớ nguồn
Sự khác biệt này xuất phát từ hoàn cảnh sáng tác của hai bài thơ. Tây Tiến được sáng tác khi Quang Dũng đang công tác tại chiến trường Tây Bắc, còn Việt Bắc được sáng tác khi Tố Hữu đang công tác tại chiến trường Việt Bắc. Do đó, nỗi nhớ của họ cũng mang những sắc thái riêng.
Ngoài ra, hai đoạn trích còn thể hiện sự khác biệt trong cảm hứng lãng mạn và tinh thần sử hội của hai tác giả. Trong Tây Tiến, cảm hứng lãng mạn được thể hiện rõ nét thông qua việc sử dụng các biện pháp tu từ như ẩn dụ, nhân hóa,... Hình tượng người lính Tây Tiến được khắc họa với vẻ đẹp hào hùng, bi tráng, bất khuất. Còn trong Việt Bắc, cảm hứng lãng mạn được thể hiện thông qua việc sử dụng các biện pháp tu từ như hoán dụ, so sánh,... Hình tượng người lính Việt Bắc được khắc họa với vẻ đẹp giản dị, mộc mạc, gần gũi. Tinh thần sử thi trong Tây Tiến được thể hiện qua việc ngợi ca vẻ đẹp hào hùng, bi tráng của người lính Tây Tiến. Còn trong Việt Bắc, tinh thần sử thi được thể hiện qua việc ngợi ca vẻ đẹp giản dị, mộc mạc của người lính Việt Bắc.