Dưới ngòi bút miêu tả bậc thầy, nhà văn Kim Lân đã vẽ lên bức tranh hiện thực cuộc sống của người nông dân Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám thông qua truyện ngắn Vợ Nhặt. Tác phẩm ra đời khi nhà văn tham gia vào phong trào cứu đói, phản ánh rõ nét cuộc sống nơi làng quê trong nạn đói khủng khiếp năm 1945. Qua đó, tác giả muốn tố cáo tội ác của bọn phát xít Nhật và thực dân Pháp đã khiến hơn hai triệu đồng bào ta bị chết đói. Đồng thời, Kim Lân cũng thể hiện niềm trân trọng đối với vẻ đẹp con người lao động bình dị, giàu tình yêu thương, khao khát hạnh phúc và niềm tin vào tương lai tươi sáng.
Truyện ngắn Vợ Nhặt kể về anh cu Tràng, một người đàn ông nghèo khổ, sống ở xóm ngụ cư. Một ngày nọ, Tràng đãi thị bốn bát bánh đúc kèm theo lời nói đùa rằng "có về với tớ thì ra khuân hàng lên xe rồi cùng về”. Thật bất ngờ, thị về thật khiến mọi người ngạc nhiên. Trong bữa cơm đón dâu mới, mẹ chồng chỉ có nồi cháo loãng với đĩa muối hạt, nhưng vẫn cố gắng thể hiện sự vui mừng. Thị dù chẳng biết tương lai phía trước ra sao nhưng vẫn gật đầu đồng ý, quyết định cùng Tràng vượt qua khó khăn. Cuộc trò chuyện giữa ba mẹ con Tràng toát lên niềm vui và hy vọng vào cuộc sống mới tốt đẹp hơn.
Kim Lân đã xây dựng tình huống truyện độc đáo khi đặt nhân vật anh cu Tràng vào giữa mâu thuẫn giằng xé. Một bên là cuộc sống túng quẫn, đói kém, còn bên kia là khát khao có vợ. Cuối cùng, anh đã nhặt được vợ một cách ngẫu nhiên và dễ dàng. Chuyện Tràng có vợ khiến cả xóm ngụ cư ngạc nhiên, còn bà cụ Tứ vừa mừng vừa lo. Niềm hạnh phúc có vợ, có tổ ấm gia đình khiến Tràng quên đi tất cả những nhục nhã, mệt mỏi trước đó. Hắn thấy hắn nên người và bổn phận phải lo lắng cho vợ con sau này. Tình huống oái oăm, trớ trêu nhưng lại cảm động vô cùng.
Trong tác phẩm, nhà văn Kim Lân còn khắc họa thành công tâm trạng nhân vật thông qua những chi tiết miêu tả ngoại hình và hành động. Nhân vật bà cụ Tứ xuất hiện với dáng vẻ khom lập, từ nỗi lo âu, thắc mắc chuyển sang ngạc nhiên, mừng rỡ, lo lắng,… Rồi cuối cùng, bà cụ chấp nhận mối hôn sự gấp rút của con trai, bộc lộ tấm lòng bao dung và vị tha đáng quý. Còn Tràng từ một chàng trai ngờ nghệch, ít giao tiếp với mọi người bỗng trở nên nhạy bén, tinh tế khi đưa cô gái lạ về nhà làm vợ. Sự thay đổi tâm lý này thể hiện rõ qua hành động và thái độ của Tràng.
Người vợ nhặt ban đầu mang vẻ ngoài chao chát, đanh đá và trơ trẽn. Nhưng sau khi theo Tràng về nhà, thị trở nên hiền dịu, lễ phép và e thẹn. Điều này cho thấy sự thay đổi tích cực trong tính cách của thị.
Ngoài ra, tác giả Kim Lân còn tái hiện thành công bức tranh toàn cảnh về nạn đói năm 1945 thông qua một vài chi tiết nhỏ. Cảnh đoàn người từ những vùng Nam Định, Thái Bình đội chiếu lũ lượt bồng bế, dắt díu nhau lên xanh xám như những bóng ma đi ăn xin, nằm ngổn ngang khắp lều chợ. Người chết như ngả rạ, thi thể nằm cong queo bên đường, không ai chôn cất. Mùi gây của xác người và khói đốt đống rấm hòa quyện vào nhau thật ghê tởm. Những tiếng quạ gào lên từng hồi thảm thiết.
Với giọng văn giản dị, chân thực, Kim Lân đã khắc họa thành công nạn đói khủng khiếp năm 1945. Thông qua tác phẩm Vợ Nhặt, nhà văn thể hiện niềm xót thương, đồng cảm với số phận con người, đồng thời ca ngợi sức sống tiềm tàng, khát vọng hạnh phúc của họ.
Bên cạnh giá trị nội dung sâu sắc, tác phẩm còn ghi dấu ấn bởi nghệ thuật xây dựng cốt truyện độc đáo. Nhà văn Kim Lân đã tạo ra một tình huống truyện độc đáo khi để ba nhân vật gặp nhau trong hoàn cảnh éo le: anh cu Tràng - người đàn ông nghèo khổ, xấu xí, dân ngụ cư đột ngột lấy được vợ. Chính điều này tạo nên bước ngoặt lớn trong cuộc đời nhân vật và cả người xung quanh. Việc Tràng có vợ không chỉ khiến mọi người bất ngờ mà còn khiến bà cụ Tứ lo lắng, xót xa vì hoàn cảnh gia đình và xã hội vốn đã rất khó khăn.
Thông qua tình huống truyện, nhà văn Kim Lân không chỉ lột tả hiện thực cuộc sống khốn khổ của người nông dân Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám mà còn thể hiện niềm tin vào tương lai tươi sáng. Dù đứng trước ranh giới của sự sống và cái chết, họ vẫn sẵn sàng cưu mang lẫn nhau, vun đắp cho hạnh phúc của bản thân.
Ngoài ra, Kim Lân còn thành công trong việc xây dựng tâm lý nhân vật. Mỗi nhân vật đều có tâm trạng riêng biệt, góp phần tạo nên chiều sâu cho tác phẩm. Bà cụ Tứ từ chỗ lo lắng, bất ngờ đến chấp nhận và vui mừng khi con trai có vợ. Tràng từ sự ngỡ ngàng, chợn chợt đến hạnh phúc khi có vợ. Còn người vợ nhặt ban đầu mang vẻ đanh đá, táo bạo nhưng sau đó lại trở nên hiền dịu, lễ phép.
Như vậy, thông qua tác phẩm Vợ Nhặt, nhà văn Kim Lân đã khắc họa thành công bức tranh hiện thực về nạn đói và cuộc sống khốn khổ của người nông dân Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám. Tuy nhiên, giữa cảnh đói khát ấy, họ vẫn luôn hi vọng vào tương lai tươi sáng và khát khao hạnh phúc.