Nguyễn Duy là một cây bút tài hoa, đã từng nổi tiếng trên thi đàn với trường ca "Đánh thần" được nhiều độc giả yêu thích. Sau này ông trở về với những bài thơ ngắn đậm chất triết lí, thể hiện một tâm hồn phóng khoáng, giàu xúc cảm và ý nghĩa sâu xa. Bài thơ "Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa" là một ví dụ tiêu biểu cho phong cách đó. Bài thơ mang đến cho chúng ta những cảm xúc chân thành, gần gũi về tình mẫu tử thiêng liêng.
Mở đầu bài thơ, tác giả đưa chúng ta trở về với khung cảnh yên bình của làng quê vào buổi chiều tà:
"Bần thần hương huệ thơm đêm
Khói nhang vẽ nẻo đường lên niết bàn
Chân nhang lấm láp tro tàn
Xăm xăm bóng mẹ trần gian thuở nào"
Trong không gian tĩnh lặng ấy, mùi hương huệ thơm ngát quyện với khói nhang tạo nên một bầu không khí huyền ảo, mờ ảo. Những hình ảnh quen thuộc như "chân nhang", "tro tàn", "bóng mẹ" gợi lên một nỗi nhớ da diết về quá khứ, về những kỉ niệm đẹp đẽ của tuổi thơ.
Tiếp theo, tác giả nhắc đến hình ảnh con cò trong ca dao dân ca, gợi lên sự tự do và thanh thản của cuộc sống đồng quê:
"Mẹ ta không có yếm đào
Nón mê thay nón quai thao đội đầu
Rối ren tay bí tay bầu
Váy nhuộm bùn áo nhuộm nâu bốn mùa"
Hình ảnh con cò bay lả bay la, bay từ cửa phủ ra cánh đồng Mang lại cảm giác nhẹ nhàng, thanh thoát. Nó cũng là biểu tượng cho sự cần cù, chịu thương chịu khó của người phụ nữ Việt Nam. Trong bài thơ, tác giả đã khéo léo liên tưởng đến ca dao dân ca, tạo nên một không khí trữ tình, hoài niệm.
Sau đó, tác giả tiếp tục miêu tả những hình ảnh quen thuộc của làng quê, gợi lên sự gắn bó mật thiết giữa con người và thiên nhiên:
"Cái cò... sung chát đào chua
Câu ca mẹ hát gió đưa về trời
Ta đi trọn kiếp con người
Cũng không đi hết mấy lời mẹ ru"
Những hình ảnh "sung chát đào chua", "gió đưa về trời" gợi lên một cuộc sống giản dị, mộc mạc nhưng đầy đủ, ý nghĩa. Lời ru của mẹ như một dòng suối mát lành, nuôi dưỡng tâm hồn con cái trưởng thành.
Bài thơ kết thúc bằng một câu hỏi tu từ, thể hiện nỗi nhớ da diết của tác giả về mẹ:
"Bao giờ cho tới mùa thu
Trái hồng trái bưởi đánh đu giữa rằm
Bao giờ cho tới tháng năm
Mẹ ra trải chiếu ta nằm đếm sao"
Hai câu hỏi tu từ "bao giờ" lặp đi lặp lại như một lời than thở, tiếc nuối về những ngày tháng êm đềm bên mẹ. Tác giả mong muốn được trở về tuổi thơ, được nằm đếm sao cùng mẹ.
Nhìn chung, bài thơ "Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa" là một tác phẩm hay, thể hiện tình cảm sâu sắc của tác giả dành cho mẹ. Bài thơ đã tái hiện lại một cách chân thực và sinh động cuộc sống giản dị nhưng đầy đủ ý nghĩa của người nông dân Việt Nam. Đồng thời, bài thơ cũng gợi lên trong lòng người đọc những suy ngẫm về tình mẫu tử thiêng liêng, bất diệt.