Văn học dân gian đã đóng góp to lớn vào kho tàng văn học Việt Nam, trở thành nguồn cảm hứng bất tận cho nhiều thế hệ nghệ sĩ. Trong đó, đoạn trích "Đất Nước" của Nguyễn Khoa Điềm là một ví dụ tiêu biểu cho việc sử dụng hiệu quả chất liệu văn học dân gian. Tác giả đã khéo léo vận dụng những câu chuyện cổ tích, tục ngữ, ca dao,... để tạo nên một bức tranh Đất Nước vừa quen thuộc, vừa mới mẻ, đầy sức sống.
Trước hết, Nguyễn Khoa Điềm đã sử dụng câu chuyện cổ tích Tấm Cám để thể hiện niềm tin vào sự công bằng, chính nghĩa luôn chiến thắng cái ác. Hình ảnh "cô Tấm" hiền lành, chăm chỉ, chịu thương chịu khó được nhắc đến như một biểu tượng đẹp đẽ về phẩm chất tốt đẹp của người phụ nữ Việt Nam. Câu nói "bông cúc vàng" gợi nhớ đến câu chuyện cổ tích Tấm Cám, đồng thời cũng ẩn dụ cho sự hi sinh thầm lặng, nhẫn nại của người phụ nữ. Qua đó, tác giả muốn khẳng định rằng, dù cuộc sống có khó khăn, gian khổ đến đâu, thì cái thiện vẫn luôn chiến thắng cái ác, và những người tốt bụng, lương thiện sẽ được đền đáp xứng đáng.
Ngoài ra, Nguyễn Khoa Điềm còn sử dụng mô típ "cây khế" để miêu tả cuộc sống khó khăn, vất vả của người nông dân. Cây khế tượng trưng cho sự nghèo khổ, bần cùng, nhưng cũng là nơi nuôi dưỡng ước mơ, khát vọng vươn lên của con người. Hình ảnh "đất đai cỗi cằn" cũng được sử dụng để phản ánh thực tế khắc nghiệt của cuộc sống nông thôn. Tuy nhiên, qua đó, tác giả lại muốn khẳng định sức sống mãnh liệt, kiên cường của con người Việt Nam. Dù đất đai khô cằn, nhưng vẫn có thể "nở hoa", tức là con người vẫn có thể vượt qua mọi khó khăn, thử thách để vươn tới thành công.
Bên cạnh đó, Nguyễn Khoa Điềm còn sử dụng thể loại truyền thuyết để tạo nên không khí thiêng liêng, hào hùng cho đoạn thơ. Những điển tích, điển cố như "con chim phượng hoàng", "núi bút non nghiên" được sử dụng một cách tinh tế, giúp người đọc liên tưởng đến lịch sử hào hùng của dân tộc, đồng thời cũng thể hiện lòng tự hào về truyền thống văn hóa lâu đời của người Việt.
Việc sử dụng chất liệu văn học dân gian trong đoạn thơ "Đất Nước" đã tạo nên một nét đặc sắc riêng biệt cho tác phẩm. Nó không chỉ giúp tác giả tạo nên sự gần gũi, thân thuộc với độc giả mà còn khẳng định giá trị trường tồn của văn học dân gian trong đời sống tinh thần của người Việt. Đồng thời, nó cũng thể hiện tình yêu quê hương, đất nước sâu sắc của nhà thơ.