Nguyễn Du là một đại thi hào dân tộc Việt Nam, danh nhân văn hóa thế giới. Truyện Kiều là tập đại thành của ông kết tinh những giá trị hiện thực và nhân đạo sâu sắc. Chỉ bằng hai mươi tư câu thơ lục bát trong đoạn trích "Kim Trọng trở lại vườn Thúy" ta có thể thấy được tài năng nghệ thuật điêu luyện của Nguyễn Du.
Đoạn trích kể về cuộc gặp gỡ tình cờ nhưng định mệnh giữa Thúy Kiều và Kim Trọng. Sau lần đầu gặp mặt ở hội "đạp thanh", Kim Trọng đã đem lòng cảm mến nàng Kiều. Chàng thường xuyên thuê trọ gần nhà Kiều, tìm cách làm quen rồi kết nghĩa anh em. Một hôm, nhân lúc cả nhà sang ngoại, Kim Trọng vượt tường sang thăm Kiều. Hai người đã thề nguyền sống chết gắn bó với nhau dưới ánh trăng vằng vặc. Không may, ngay sau đó gia đình Kiều gặp tai biến, cha và em bị bắt, Kiều buộc phải bán mình chuộc cha. Trước khi ra đi, Kiều đã trao duyên cho em gái là Thúy Vân. Đoạn trích trên nằm ở phần mở đầu cuộc gặp gỡ giữa Kim - Kiều.
Bốn câu thơ đầu tiên tái hiện khung cảnh vườn Thúy sau khi Kiều trao duyên cho em:
"Song sa vò võ phương trời,
Nay hoàng hôn đã lại mai hôn hoàng.
Buồn trông cửa bể chiều hôm,
Thuyền ai thấp thoáng cánh buồm xa xa?"
Sau khi Kiều trao duyên, nàng sống như đã chết, giam mình trong căn phòng u tối. Ngày ngày, nàng chỉ biết ngắm nhìn hoa rơi, đếm từng khoảnh khắc thời gian trôi qua. Khung cảnh ấy thật ảm đạm, thê lương. Hoa rơi tượng trưng cho sự tàn phai, rụng rời. Thời gian "chiều hôm" gợi lên cảm giác buồn bã, tiếc nuối. Trong không gian ấy, Kiều chỉ biết "buồn trông" ra cửa bể, ngóng đợi tin tức của người yêu. Tuy nhiên, tất cả chỉ là vô vọng, bóng dáng Kim Trọng vẫn mịt mờ, xa xôi như "cánh buồm xa xa".
Hai câu thơ tiếp theo miêu tả tiếng đàn của Kiều:
"Buồn trông ngọn nước mới sa,
Hoa trôi man mác biết là về đâu?"
Tiếng đàn của Kiều như một dòng suối mát, chảy róc rách, len lỏi qua những khe đá, mang theo bao nỗi niềm tâm sự. Nó vừa buồn bã, da diết, vừa man mác, bâng khuâng. Tiếng đàn ấy như tiếng lòng của Kiều, chất chứa bao nỗi buồn, nỗi nhớ, nỗi cô đơn.
Hai câu thơ cuối cùng miêu tả tâm trạng của Kiều khi nghe tiếng đàn:
"Buồn trông nội cỏ rầu rầu,
Chân mây mặt đất một màu xanh xanh."
Cỏ ở đây không còn là cỏ non xanh tận chân trời nữa mà là cỏ héo úa, vàng vọt. Nó gợi lên cảm giác buồn tẻ, chán chường. Màu xanh của bầu trời và mặt đất hòa quyện vào nhau, tạo nên một gam màu u ám, ảm đạm. Tâm trạng của Kiều lúc này thật hỗn loạn, vừa buồn bã, vừa lo lắng, vừa tuyệt vọng. Nàng đang tự hỏi liệu số phận của mình sẽ đi về đâu? Liệu nàng có thể thoát khỏi kiếp nạn này hay không?
Như vậy, bốn câu thơ cuối cùng của đoạn trích đã thể hiện một cách tinh tế và sâu sắc tâm trạng của Thúy Kiều khi phải xa Kim Trọng. Đó là nỗi buồn, nỗi nhớ, nỗi cô đơn, và cả nỗi tuyệt vọng trước số phận nghiệt ngã. Qua đó, ta càng thêm trân trọng vẻ đẹp tâm hồn của nàng Kiều.
Bên cạnh đó, đoạn trích còn thể hiện tài năng nghệ thuật của Nguyễn Du. Ông đã sử dụng nhiều biện pháp tu từ như so sánh, ẩn dụ, nhân hóa,... để khắc họa thành công tâm trạng của nhân vật. Đồng thời, ông cũng sử dụng ngôn ngữ thơ ca giàu hình ảnh, nhạc điệu, tạo nên một bức tranh thiên nhiên đẹp đẽ, lãng mạn.
Tóm lại, đoạn trích "Kim Trọng trở lại vườn Thúy" là một trong những đoạn trích hay nhất của "Truyện Kiều". Nó đã thể hiện một cách trọn vẹn tài năng nghệ thuật của Nguyễn Du, đồng thời cũng thể hiện một cách sâu sắc tâm trạng của Thúy Kiều.