Nhân vật luôn là yếu tố then chốt tạo nên một tác phẩm văn học. Nó vừa là phương tiện kể chuyện, vừa là nơi gửi gắm những tư tưởng, quan niệm của nhà văn. Vì vậy, khi đánh giá một tác phẩm, chúng ta thường dựa vào nhân vật để phán xét giá trị của nó. Trong truyện ngắn "Chí Phèo", nhân vật Chí Phèo đã để lại nhiều suy ngẫm sâu sắc cho người đọc.
Chí Phèo xuất hiện ngay đầu tác phẩm bằng tiếng chửi, hắn chửi trời, chửi đời, chửi dân làng Vũ Đại, nhưng chẳng ai đáp lại lời hắn. Bởi vì họ nghĩ rằng nếu đáp lại thì sẽ phải nói chuyện với kẻ điên. Điều đó khiến Chí càng thêm cay đắng, càng chửi bới nhiều hơn. Tiếng chửi của Chí Phèo vừa là sự bức bối, uất ức, vừa là sự cô đơn, lạc lõng giữa xã hội. Hắn muốn giao tiếp với mọi người nhưng không được, bởi họ coi hắn như một thứ rác rưởi, vứt bỏ hắn khỏi cộng đồng.
Chí Phèo vốn là một thanh niên hiền lành, chất phác. Anh ta sinh ra đã mồ côi cha mẹ, được một tay bà Ba nuôi dưỡng. Khi bà Ba chết, Chí Phèo đến nhà Bá Kiến làm thuê. Nhưng rồi Bá Kiến ghen tuông, đẩy Chí Phèo vào tù tội. Bảy tám năm sau, Chí Phèo trở về làng, nhưng giờ đây anh ta đã trở thành một kẻ khác hẳn, cả người lẫn tính cách đều thay đổi.
Sự thay đổi của Chí Phèo là hậu quả của xã hội phong kiến thối nát. Nó đã cướp đi nhân hình và nhân tính của anh ta. Về nhân hình, Chí Phèo trở nên xấu xí, dữ dằn, với cái đầu cạo trọc lốc, cái răng cạo trắng hớn, cái mặt câng câng, hai mắt gườm gườm. Về nhân tính, Chí Phèo trở thành một kẻ chuyên say xỉn, chửi bới, đập phá, rạch mặt ăn vạ, cướp bóc... Hắn là kẻ lưu manh, côn đồ, gây hại cho người dân làng Vũ Đại.
Tuy nhiên, ẩn sâu bên trong con người Chí Phèo vẫn còn le lói ánh lửa thiên lương. Khi gặp Thị Nở, Chí Phèo đã cảm nhận được hạnh phúc giản dị từ tình yêu. Lần đầu tiên, hắn được một người đàn bà chăm sóc, được ăn cháo hành, được yêu thương. Tình yêu của Thị Nở đã đánh thức trong Chí Phèo khát vọng làm người lương thiện. Hắn muốn cùng Thị Nở xây dựng một mái ấm gia đình, sống một cuộc sống bình yên, hạnh phúc.
Nhưng bi kịch lại ập đến với Chí Phèo. Thị Nở nghe lời bà cô, từ chối hắn. Điều đó khiến hắn vô cùng đau đớn, tuyệt vọng. Hắn quyết định tìm đến rượu để quên đi nỗi đau. Nhưng càng uống, hắn càng tỉnh, càng nhớ về những ngày tháng hạnh phúc bên Thị Nở. Cuối cùng, Chí Phèo đã tự sát bằng cách đâm chết Bá Kiến, rồi tự tử. Cái chết của Chí Phèo là lời tố cáo đanh thép chế độ phong kiến tàn bạo, là tiếng kêu cứu khẩn thiết của con người trước nguy cơ bị tha hóa, bị tước đoạt quyền làm người.
Qua nhân vật Chí Phèo, Nam Cao đã thể hiện được ý nghĩa nhân sinh sâu sắc. Ông cho thấy rằng, dù trong hoàn cảnh nào, con người vẫn luôn tiềm ẩn những phẩm chất tốt đẹp. Chỉ cần có cơ hội, họ sẽ vươn lên để sống một cuộc sống ý nghĩa. Đồng thời, ông cũng lên án gay gắt xã hội phong kiến thối nát, đã đẩy con người vào bước đường cùng, khiến họ phải tìm đến cái chết.
Như vậy, nhân vật Chí Phèo là một nhân vật điển hình, mang ý nghĩa nhân sinh sâu sắc. Qua nhân vật này, Nam Cao đã góp phần phê phán xã hội phong kiến tàn bạo, đồng thời khẳng định sức mạnh của tình yêu thương, của lòng nhân ái.