Bài thơ "Ngôn Chí" của Nguyễn Trãi, đặc biệt là đoạn thơ trong bài 10, thể hiện sâu sắc quan niệm sống và thái độ ứng xử của tác giả trước cuộc đời và thế sự. Nội dung bài thơ không chỉ phản ánh tâm hồn thanh cao, ung dung tự tại của nhà nho mà còn gửi gắm những triết lý nhân sinh sâu sắc về sự tự do trong tâm hồn và sự từ chối những ham muốn vật chất phù phiếm.
Về nội dung, bài thơ mở đầu bằng hình ảnh "Cảnh tựa chùa chiền, lòng tựa thầy", gợi lên không gian thanh tịnh, yên bình của chốn thiền môn, đồng thời thể hiện tâm hồn tác giả hướng về sự thanh cao, trí tuệ và đạo đức của người thầy. Nguyễn Trãi nhấn mạnh quan điểm sống "Có thân chớ phải lợi danh vây", tức là dù có thân phận trong đời, con người không nên bị ràng buộc bởi danh lợi, tránh xa những bon chen, tranh đoạt phù phiếm. Hình ảnh "Đêm thanh hợp nguyệt nghiêng chén, ngày vắng xem hoa bợ cây" thể hiện lối sống thanh bạch, biết thưởng thức vẻ đẹp thiên nhiên, tìm niềm vui trong những điều giản dị, bình dị của cuộc sống. Cảnh vật thiên nhiên được miêu tả sinh động, gần gũi với con người, như "Cây rợp chồi cành chim kết tổ, ao quang mấu ấu cá nên bầy" tạo nên bức tranh thiên nhiên hài hòa, yên ả, phản ánh tâm hồn thanh thản, hòa hợp với thiên nhiên của tác giả. Cuối cùng, câu "Ít nhiều tiêu sái lòng ngoài thế, năng một ông này đẹp thú này" khẳng định sự tự do, thanh thản trong tâm hồn, coi nhẹ những điều phù phiếm bên ngoài, tìm thấy niềm vui đích thực trong sự giản dị, tự tại.
Về nghệ thuật, bài thơ sử dụng ngôn ngữ giản dị, mộc mạc nhưng giàu hình ảnh và biểu cảm, tạo nên sức hấp dẫn tự nhiên, gần gũi. Cách sử dụng các hình ảnh thiên nhiên như chùa chiền, trăng thanh, hoa, cây, chim, cá không chỉ làm phong phú bức tranh thiên nhiên mà còn mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc, thể hiện sự thanh cao, tự do và hòa hợp với thiên nhiên. Câu thơ có nhịp điệu nhẹ nhàng, uyển chuyển, tạo cảm giác thư thái, dễ chịu cho người đọc. Bố cục bài thơ chặt chẽ, các câu thơ liên kết hài hòa, từ cảnh vật đến tâm trạng, từ quan niệm sống đến cảm nhận cá nhân, tạo nên một tổng thể thống nhất, sâu sắc.
Tóm lại, bài thơ "Ngôn Chí" của Nguyễn Trãi không chỉ là một tác phẩm nghệ thuật giàu giá trị thẩm mỹ mà còn là một bài học về cách sống thanh cao, tự tại, biết trân trọng những giá trị giản dị của cuộc sống. Qua đó, tác giả gửi gắm thông điệp về sự tự do trong tâm hồn, sự hòa hợp với thiên nhiên và sự từ chối những ham muốn vật chất phù phiếm, góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn học trung đại Việt Nam.