Phân biệt cảm ứng và tập tính

Dưới đây là sự khác nhau cơ bản giữa “cảm ứng” và “tập tính” trong sinh học: 1. Định nghĩa • Cảm ứng: là phản ứng sinh lý – sinh hóa ngay lập tức của tế bào, cơ quan hay toàn cơ thể trước một kích thích đơn lẻ từ môi trường (ánh sáng, nhiệt độ, hoá chất…). Phản ứng này thường tự động, không qua ý thức. • Tập tính: là kiểu ứng xử (hành vi) có trình tự tương đối cố định, do hệ thần kinh điều khiển, nhằm đáp ứng lại các kích thích (đơn lẻ hoặc phối hợp) trong suốt vòng đời cá thể. Tập tính có thể bẩm sinh hoặc hình thành qua quá trình học hỏi. 2. Đặc điểm so sánh • Mức độ phức tạp – Cảm ứng: rất đơn giản, trực tiếp từ kích thích đến phản ứng (ví dụ: co rút cơ khi chạm vật nóng). – Tập tính: phức tạp hơn, gồm nhiều pha (tìm kiếm, nhận biết, thực hiện, hoàn thành), phối hợp nhiều cơ quan. • Thời gian diễn ra – Cảm ứng: xảy ra ngay lập tức, ngắn (mili- đến giây). – Tập tính: có thể kéo dài từ vài giây đến cả giờ, thậm chí nhiều ngày. • Cơ chế điều khiển – Cảm ứng: chủ yếu là đường truyền thần kinh phản xạ hoặc biến đổi tại chỗ (ví dụ tropism ở thực vật). – Tập tính: do các đường truyền thần kinh trung ương lập trình sẵn hoặc hình thành qua kinh nghiệm (học hỏi, nhớ lại). • Mục đích sinh học – Cảm ứng: bảo vệ cơ thể, duy trì chức năng sinh lý (ví dụ: điều hòa thân nhiệt). – Tập tính: sinh tồn, kiếm mồi, giao phối, nuôi con, phòng thủ, di cư… 3. Ví dụ minh hoạ • Cảm ứng – Phototropism: thân cây nghiêng về phía có ánh sáng. – Reflex gập tay đi—lau: rèm cầu mắt phản xạ co đồng tử khi gặp ánh sáng mạnh. • Tập tính – Xây tổ của chim: gồm hàng chục thao tác lẫn phối hợp nhiều cơ quan. – Đánh dấu lãnh thổ của chó sói: đi lại, sủa, để lại mùi hương. – Học vẹt nói: tiếp thu và lặp lại âm thanh môi trường. Tóm lại, “cảm ứng” là phản ứng đơn giản, tự động, trực tiếp trước kích thích, còn “tập tính” là chuỗi hành vi phức tạp, do não điều khiển, nhằm đáp ứng linh hoạt với môi trường.