Phân tích bài thơ Qua Đèo Ngang của Bà Huyện Thanh Quan: Bước tới Đèo Ngang bóng xế tà, Cỏ cây chen đá,lá chen hoa Lom khom dưới núi tiều vài chú. Lác đác bên sông, chợ mấy nhà. Nhớ nước đau lòn...

Bài thơ "Qua Đèo Ngang" của Bà Huyện Thanh Quan là một tác phẩm nổi tiếng, mang đậm nét buồn man mác, thấm thía. Bài thơ được viết khi bà trên đường vào Phú Xuân, đi Qua Đèo Ngang - một địa danh nổi tiếng ở nước ta với phong cảnh hữu tình. Nỗi niềm nhớ nước thương nhà được thể hiện sâu sắc qua từng câu chữ.

Hai câu đề gợi lên trước mắt người đọc khung cảnh hoang sơ nơi đèo Ngang:

"Bước tới đèo Ngang bóng xế tà
Cỏ cây chen lá, lá chen hoa"

Không gian và thời gian ở đèo Ngang được tác giả thể hiện qua từ "bóng xế tà". Có thể nói đây là thời gian là cảm xúc trong lòng người dường như nặng nề, gợi buồn, gợi sầu hơn. Trong ca dao, dân ca, chúng ta vẫn bắt gặp thời điểm chiều tả để đặc tả nỗi buồn không biết bày tỏ cùng ai. Mặt trời xuống núi, hoàng hôn sắp bao phủ lấy nơi này.

Cảm giác cô đơn, lạc lõng. Cảnh vật thiên nhiên nơi đây dường như quạnh quẽ đến nao lòng. Chỉ có cỏ cây và hoa. Điệp từ "chen" dường như đã làm tăng thêm tính chất hiu quạnh của địa danh này. Hoa lá đang quấn quýt lấy nhau, bám chặt nhau để sống, sinh sôi.

Lom khom dưới núi tiều vài chú
Lác đác bên sông, chợ mấy nhà

Đến hai câu thực thì mới thấp thoáng hình ảnh con người, nhưng cũng chỉ là "tiều vài chú". Hóa ra chỉ là một vài chú tiều bé nhỏ đi nhặt củi ở dưới chân núi. Mặc dù có sự sống nhưng mong manh và hư vô quá. Với phép đảo trật tự cú pháp ở hai câu thơ này, Bà Huyện Thanh Quan đã một lần nữa nhấn mạnh sự hoang sơ, hiu quạnh của đèo Ngang.

Việc sử dụng hai từ láy "lom khom" và "lác đác" vừa chỉ hoạt động gánh củi vất vả vừa chỉ ước tính số lượng cụ thể. Những hình ảnh ước lệ trong thơ Bà Huyện Thanh Quan đã lột tả hết thần thái cũng như cảm xúc của tác giả lúc đó. Những sự sống hiếm hoi, lẻ loi và mong manh đang chờn vờn ở ngay trước mắt nhưng xa lắm. Muốn tìm bạn để tâm sự cũng trở nên khó khăn. Sang đến hai câu thơ luận thì cảm xúc và tâm sự của tác giả bỗng nhiên trỗi dậy

Nhớ nước đau lòng con quốc quốc
Thương nhà mỏi miệng cái gia gia.

Ở đây, tác giả đang nhớ về đất nước, nhớ về quê hương của mình. Động từ "nhớ" xuất hiện liên tục nó thể hiện nỗi nhớ da diết, ám ảnh, khôn nguôi. Những từ ngữ "con quốc quốc", "cái gia gia" không chỉ để miêu tả âm thanh của loài chim mà còn gợi lên âm vang của tiếng khóc, tiếng kêu thương đau đớn, xót xa.

Tiếng kêu của "con quốc quốc" và "cái gia gia" như một nét vẽ đưa cảm xúc của tác giả vào chiều sâu thẳm của tâm hồn, ở đó tập trung những nỗi đau, nỗi nhớ nhung da diết. Lời thơ của Bà Huyện Thanh Quan khiến cho người đọc có cảm giác nữ sĩ như đang ôm một nỗi niềm tâm sự riêng tây. Dường như trong đêm khuya vắng lặng ấy, tiếng chim kêu cứ réo rắc vào trái tim nhạy cảm của tác giả để rồi tuôn chảy thành dòng nước mắt.

Những âm thanh kia càng làm cho tâm trạng buồn sẵn có của tác giả thêm đượm buồn. Nhớ nước đau lòng con quốc quốc Thương nhà mỏi miệng cái gia gia. Hai câu thơ cuối kết lại mạch cảm xúc của bài thơ. Ta thấy được ở đó dư âm của nỗi lòng sầu muộn, nhớ nước thương nhà.

Dừng chân đứng lại trời non nước
Một mảnh tình riêng ta với ta.

Chỉ một cụm từ "dừng chân" thôi cũng đủ để mọi người cảm nhận được khoảng không gian mênh mông của địa danh đèo Ngang. Địa danh ấy, cùng với khoảng không thiên nhiên hùng vĩ ấy dường như đã chụp lấy tâm trạng của một người đang lưu lạc xa quê hương. Từ "mảnh tình" chỉ tình yêu da diết, nồng nàn nhưng lại "rieng" - trở thành "của riêng" Bà Huyện Thanh Quan. Và dường như trong tâm trí của tác giả, bà chỉ cảm nhận được sự cô đơn nên giọng nói có chút hờn trách.

Câu kết của bài, ta cảm nhận được một nỗi niềm u hoài. Dư âm của nỗi buồn dường như bao trùm lấy khuôn viên của đèo Ngang. Kết thúc bài thơ khiến cho người đọc có nhiều ám ảnh. Đó có thể là tiếng rơi của hòn đá, tiếng lá reo hay đơn giản chỉ là tiếng vọng của giọng chim quốc, chim đa đa. Âm thanh của tự nhiên hay là tiếng lòng sâu thẳm của tác giả?

Ta nghe như tiếng đàn cầm bên tai
Say ngon giấc ngủ chẳng ngần hà
Ngàn mai gió cuốn chim bay mỏi
Dặm liễu sương sa khách bước dồn
(Chinh phụ ngâm khúc)

Có thể nói rằng "Qua Đèo Ngang" là một bài thơ thất ngôn bát cú tuyệt bút. Bài thơ chứa đựng những tình cảm và ý nghĩa sâu sắc. Bài thơ chứa chan tình thương nhớ, buồn thương cho đất nước, nhớ nhà. Lời thơ trang nhã, điêu luyện sẽ còn mãi trong lòng người yêu thơ.