Phân thích bài thơ Thu Điếu của Nguyễn Khuyến

Nguyễn Khuyến là một nhà thơ lớn của dân tộc. Một trong những bài thơ hay của ông có thể kể đến Thu điếu. Bài thơ đã miêu tả vẻ đẹp thanh tịnh của mùa thu xứ Bắc và qua đó cho thấy tình yêu thiên nhiên, đất nước của tác giả.

Mở đầu bài thơ, nhà thơ đã giới thiệu khái quát không gian, địa điểm thân thuộc để cho việc câu cá:

Ao thu lạnh lẽo nước trong veo
Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo

"Ao" là hình ảnh gần gũi, thân thuộc với người nông dân. Đó là môi trường gắn bó với họ như ruộng đồng, đêm ngày mưa nắng cùng họ. Đặc biệt vào mùa thu, khí hậu khô hanh khiến cho ao hồ dễ dàng cạn nước, do vậy nếu còn nước thì nó phải trong vắt bởi ít bị pha lẫn bùn đất. Trên mặt ao xuất hiện một chiếc thuyền câu nhưng vì "câuu chưa được cá" nên nó trở nên "bé tẻo teo". Hai câu thơ sử dụng nghệ thuật tả thực, kết hợp đảo ngữ nhằm diễn tả không khí và cảnh sắc mùa thu. Từ láy "lạnh lẽo" vừa cho ta thấy cái rét của mùa thu, vừa diễn tả được sự tĩnh lặng, vắng vẻ, thiếu bóng con người. Tính từ "trong veo" không chỉ biểu đạt độ trong của nước mà còn đo được mức độ yên ả, tĩnh lặng của không gian. Hai câu khai đề hiện rõ chủ đề tác phẩm: khung cảnh mùa thu làng quê đồng bằng Bắc Bộ.

Sóng biếc theo làn hơi gợn tí
Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo.

Hai câu luận vẫn tiếp tục phác thảo rõ nét hơn khung cảnh mùa thu. Đến đây, không gian được mở rộng cả về chiều cao và chiều sâu. Khoảng cách được diễn tả từ "hơi gợn tí" của "sóng biếc" đến "khẽ đưa vèo" của "lá vàng". Bức tranh mùa thu xem chừng như sinh động hơn, có linh hồn hơn bởi có sự chuyển động dù nhẹ nhàng của cảnh vật. Nhưng sự chuyển động ấy chỉ càng làm cho bức tranh thêm tĩnh lặng hơn, tạo nên sự tương phản và giúp người đọc hình dung được về một bức tranh mùa thu vắng lặng, êm ả nhưng cũng khá quạnh hiu. Dường như nhà thơ không chú trọng vào việc miêu tả màu sắc của lá khi rơi mà tập trung vào sự vận động của nó. Bằng đôi mắt tài hoa và tâm hồn nhạy cảm, nhà thơ bắt chộp được cái thần thái của mùa thu chỉ bằng một chiếc lá vàng rơi.

Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt
Ngõ trúc quanh co khách vắng teo.

Đến hai câu kết của bài thơ thì dường như cảm xúc của nhà thơ được bộc lộ rõ ràng hơn:

Tựa gối buông cần lâu chẳng được
Cá đâu đớp động dưới chân bèo.

Thế câu hỏi ở cuối bài thơ "cá đâu" vừa gợi ra sự mơ hồ, xa xăm vừa gợi sự bất ngờ trong khung cảnh tĩnh lặng. Nhà thơ trong tư thế tựa gối buông cần, nhìn đăm đăm xuống mặt ao mà dường như đang chìm vào dòng suy nghĩ miên man, bỗng nghe tiếng cá đớp động dưới chân bèo, giật mình nhận ra đã thu đến tự lúc nào.

Bài thơ Thu điếu không chỉ khắc họa thành công bức tranh mùa thu đẹp đẽ, nên thơ mang đậm chất thi vị mà còn thể hiện được tình yêu thiên nhiên, đất nước cùng tâm trạng đau xót của tác giả trước thời thế.

Qua bài thơ Thu điếu, Nguyễn Khuyến đã cho chúng ta thấy được một tâm hồn gắn bó với thiên nhiên, đất nước, một tấm lòng yêu nước thầm kín mà sâu sắc. Thật đáng quý biết bao!