Đêm nay Bác không ngủ

Trả lời câu 1 (trang 28 SGK Ngữ văn 6 tập 2)

Đọc kĩ văn bản thơ và xác định câu chuyện được kể trong bài thơ

Phương pháp giải:

Đọc trước văn bản, xác định câu chuyện kể về việc gì và kể về ai?

Lời giải chi tiết:

Câu chuyện được kể trong bài thơ: kể lại câu chuyện về một đêm không ngủ của Bác Hồ trên đường đi chiến dịch trong thời kì kháng chiến chống Pháp.

Trả lời câu 2 (trang 28 SGK Ngữ văn 6 tập 2)

Nhận biết những yếu tố tự sự, miêu tả trong văn bản và chỉ ra tác dụng của những yếu tố ấy.

Phương pháp giải:

Nhớ lại kiến các phương thức tự sự và miêu tả.

Lời giải chi tiết:

- Yếu tố tự sự trong văn bản:

+ Kể lại một đêm không ngủ của Bác, những hành động yêu thương của bác cho các chiến sĩ.

+ Kể lại cuộc trò chuyện của Bác và anh đội viên.

- Yếu tố miêu tả trong văn bản: “trời khuya”, “Bác trầm ngâm”, “mưa lâm thâm”, “người Cha mái tóc bạc”,…

- Tác dụng của những yếu tố tự sự miêu tả trong bài thơ Đêm nay Bác không ngủ để tái hiện lại hình tượng Bác Hồ hiện ra một cách tự nhiên, có tính khẳng định lại được đặt trong mối quan hệ gần gũi, ấm áp với người chiến sĩ. Qua đó, người chiến sĩ hiểu thêm tấm lòng nhân ái bao la của Bác.

Trả lời câu 3 (trang 28 SGK Ngữ văn 6 tập 2)

Chỉ ra một số nét đặc sắc về hình thức nghệ thuật của bài thơ.

Phương pháp giải:

Chú ý các hình thức nghệ thuật nổi bật của văn bản.

Chỉ ra ý nghĩa bài thơ và những nhận thức, tình cảm của em sau khi đọc.

Lời giải chi tiết:

- Một số đặc sắc về nghệ thuật:

+ Thể thơ 5 chữ, gần gũi với dân ca, tạo nên sắc thái

+ Hình ảnh gần gũi, quen thuộc

+ Giọng điệu thành kính, thiết tha

- Ý nghĩa và nhận thức: Văn bản tái hiện lại tình yêu thương, sự quan tâm của Bác Hồ dành cho các chiến sĩ bộ đội. Qua đó, em càng thêm yêu, thêm kính trọng và ngưỡng mộ vị cha già kính yêu của dân tộc.

Trả lời câu 4 (trang 28 SGK Ngữ văn 6 tập 2)

Đọc trước bài thơ Đêm nay Bác không ngủ, tìm hiểu thêm về tác giả Minh Huệ.

Phương pháp giải:

Em có thể tìm kiếm thông tin trên sách báo, internet.

Lời giải chi tiết:

- Minh Huệ tên khai sinh là Nguyễn Đức Thái, sinh ngày 3 tháng 10 năm 1927, quê tại Bến Thủy, nay thuộc phường Quang Trung, thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An.

- Ông hoạt động cho Việt Minh từ tháng 5 năm 1945 và tham gia giành chính quyền ở Nghệ An trong Cách mạng tháng 8 năm 1945. Khi quân Pháp nổ súng tái chiếm Đông Dương, ông hoạt động tuyên truyền, văn nghệ tuyên huấn, báo chí ở Nghệ An, khu ủy khu Bốn và một số nơi. Ông bắt đầu viết năm 1951, khi mới 24 tuổi. Ông từng là Hội trưởng Hội sáng tác Văn nghệ liên khu IV, Trưởng ban thơ, lý luận, phê bình; Văn học dịch Nhà xuất bản văn học, Ủy viên Ủy ban hành chính kiêm Trưởng ty Văn hóa Nghệ An.

- Sau khi chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa kiểm soát hoàn toàn miền Bắc, ông tiếp tục đi học và tốt nghiệp đại học Văn, được kết nạp làm Hội viên Hội Nhà văn Việt Nam (1957), Chủ tịch Hội văn nghệ Nghệ Tĩnh, Ủy viên Ủy ban Trung ương Hội Liên hiệp Văn học nghệ thuật Việt Nam (1984-1991).

- Đêm nay Bác không ngủ (1951). Bài thơ đêm nay Bác không ngủ là bài thơ nổi tiếng nhất của ông. Bài thơ dựa trên sự kiện: trong chiến dịch Biên giới cuối năm 1950, Bác Hồ trực tiếp ra mặt trận theo dõi và chỉ huy cuộc chiến đấu của bộ đội và nhân dân ta.

Trả lời câu 1 (trang 29 SGK Ngữ văn 6 tập 2)

Chỉ ra tác dụng của các từ láy trong khổ thơ thứ hai

Phương pháp giải:

Nhớ lại kiến thức từ láy.

Lời giải chi tiết:

Tác dụng của các từ láy trong khổ thơ thứ hai: “trầm ngâm", "lâm thâm", "xơ xác" trong khổ thơ thứ hai để làm tăng giá trị biểu cảm và miêu tả cho khổ thơ, làm cho đoạn thơ hiện lên đặc sắc hơn.

Trả lời câu 2 (trang 29 SGK Ngữ văn 6 tập 2)

Xác định và nêu tác dụng của biện pháp tu từ trong dòng thơ số 11.

Phương pháp giải:

Đọc kĩ dòng thơ “Người cha mái tóc bạc” và tìm biện pháp tu từ.

Lời giải chi tiết:

- Dòng thơ số 11 nổi bật với biện pháp tu từ ẩn dụ: Người cha mái tóc bạc. Tác giả lấy hình ảnh người cha để nói về Bác Hồ, đó là phép ẩn dụ phẩm chất.

- Tác dụng: gợi nhiều liên tưởng cho người đọc về tình thương yêu của Bác Hồ với chiến sĩ trên một đêm rừng ở chiến khu Việt Bắc. Đó là sự quan tâm, chu đáo, gần gũi, thân thương như người cha với người con trong gia đình.

Trả lời câu 3 (trang 29 SGK Ngữ văn 6 tập 2)

Chú ý tác dụng của dấu gạch đầu dòng ở các dòng thơ số 23, 25 và việc tạo yếu tố tự sự.

Phương pháp giải:

Đọc kĩ đoạn thơ (6) và đoạn (7) để trả lời câu hỏi.

Lời giải chi tiết:

Các dấu gạch dầu dòng ở các dòng thơ số 23, 25:

- Bác ơi! Bác chưa ngủ?

Bác có lạnh lắm không?

- Chú cứ việc ngủ ngon

Ngày mai đi đánh giặc.

=> Tác dụng:

- Tạo nên đoạn hội thoại giữa Bác Hồ và anh đội viên, qua đó nhấn mạnh tình cảm của Bác Hồ đối với các bộ đội ta và sự hi sinh bao la mà Bác dành cho mọi người.

- Bên cạnh đó cũng tạo nên yếu tố tự sự khiến cho bài thơ trở nên hấp dẫn, một bài thơ nhưng các sự việc lại diễn ra như một câu chuyện đang được kể lại.

Trả lời câu 4 (trang 30 SGK Ngữ văn 6 tập 2)

Các từ "đinh ninh", "phăng phắc" giúp em hình dung ra hình ảnh Bác lúc này như thế nào?

Phương pháp giải:

Chú ý các từ ngữ này trong câu thơ thứ 39, 40.

Lời giải chi tiết:

Trong câu Bác vẫn ngồi đinh ninh/ Chòm râu im phăng phắc có hai từ láy đinh ninh, phăng phắc. Hai từ láy này có vai trò lớn trong việc miêu tả chân dung Bác: khắc hoạ được cụ thể, rõ ràng tư thế, dáng vẻ và tâm tư của Bác trong đêm không ngủ. Qua hai từ láy có thể thấy được lí do Bác không ngủ vì đang tập trung suy nghĩ về một vấn đề lớn lao.

Trả lời câu 5 (trang 31 SGK Ngữ văn 6 tập 2)

Khổ thơ này thể hiện tâm trạng của ai?

Phương pháp giải:

Chú ý đọc khổ thơ từ câu 53 – 56.

Lời giải chi tiết:

Khổ thơ này thể hiện tâm trạng của Bác Hồ: đó là tâm trạng yêu thương, lo lắng của Bác đối với các anh chiến sĩ đang chiến đấu vì quê hương.

Trả lời câu 6 (trang 31 SGK Ngữ văn 6 tập 2)

Xác định cách gieo vần của hai khổ thơ cuối.

Phương pháp giải:

Đọc hai khổ thơ cuối và chú ý cách gieo vần.

Lời giải chi tiết:

Cách gieo vần của của hai khổ thơ cuối: chữ cuối dòng 2 vần với chữa cuối dòng 3 (hồng - mông), khổ cuối đặc biệt hơn: chữ cuối dòng 3 vần với chữ cuối dòng 4 (tình - Minh)

Trả lời câu 1 (trang 31 SGK Ngữ văn 6 tập 2)

Bài thơ có những nhân vật nào? Tìm các chi tiết liên quan đến hoàn cảnh xuất hiện của các nhân vật. Kể lại câu chuyện trong bài thơ dựa theo trật tự thời gian (khoảng 9-10 dòng).

Phương pháp giải:

Chú ý phần mở đầu bài thơ để trả lời.

Lời giải chi tiết:

- Bài thơ có nhân vật: anh đội viên và bác Hồ

- Hoàn cảnh xuất hiện ở chi tiết:

Thấy trời khuya lắm rồi

Lặng yên bên bếp lửa

Ngoài trời mưa lâm thâm

Mái lều tranh xơ xác

- Kể lại câu chuyện trong bài thơ dựa theo trật tự thời gian:

       Đêm nay ở chiến khu, ngoài trời mưa lâm thâm, có anh đội viên nửa đêm giật mình tỉnh giấc. Hình ảnh hiện ra trước mắt anh là Bác Hồ đang ngồi lặng yên bên bếp lửa. Mái tóc Bác đã bạc đi rất nhiều. Đêm khuya thanh vắng, Bác lặng lẽ rón chân đi tới kéo chăn cho từng người. Thấy Bác tới gần, anh đội viên khẽ hỏi: "Bác ơi! Bác chưa ngủ ạ? Bác có lạnh lắm không ạ?". Nghe thế, Bác đáp lại anh đội viên bằng giọng trầm ấm: "Chú cứ việc ngủ ngon để mai còn đi đánh giặc". Nghe lời Bác, anh đội viên chìm vào giấc ngủ tiếp nhưng dường như lúc này giấc ngủ cũng không còn được sâu như lúc đầu nữa. Những câu hỏi được đặt ra quanh quẩn trong đầu không hiểu vì sao Bác thao thức đến vậy. Lần thứ ba thức dậy, thắc mắc của a đã được giải đáp, Bác thức trong đêm là vì lo việc nước, thương đoàn dân công, thương mọi người còn đang vất vả. Xúc động trước tình thương của Bác, anh thức luôn cùng Bác đêm đó.

Trả lời câu 2 (trang 31 SGK Ngữ văn 6 tập 2)

Liệt kê các chi tiết thể hiện tình cảm của Bác đối với các chiến sĩ và dân công. Chi tiết nào gây ấn tượng nhất cho em?

Phương pháp giải:

Đọc bài thơ và liệt kê lại các ý.

Lời giải chi tiết:

- Chi tiết thể hiện tình cảm của Bác đối với các chiến sĩ và dân công:

+ Bác nhón chân nhẹ nhàng đi dém chăn cho từng người:

"Rồi bác đi dém chăn

Từng người từng người một

Sợ cháu mình giật thột

Bác nhón chân nhẹ nhàng." 

+ Bác nóng ruột thương đoàn dân công đang vất vả trên các nẻo đường:

"Bác thương đoàn dân công"

"Càng thương càng nóng ruột

Mong trời sáng mau mau"

- Em thích nhất hình ảnh bác nhón chân, nhẹ nhàng đi đắp chăn cho từng người giống như hình ảnh người cha quan tâm đến những người con của mình.

Trả lời câu 3 (trang 31 SGK Ngữ văn 6 tập 2)

Tìm các chi tiết thể hiện tình cảm của anh đội viên dành cho Bác Hồ (từ dòng 1 - dòng 44). Chi tiết nào đem lại cho em nhiều cảm xúc nhất?

Phương pháp giải:

Đọc kĩ các dòng thơ này và tìm các chi tiết thể hiện tình cảm của anh đội viên dành cho Bác Hồ.

Lời giải chi tiết:

- Tìm các chi tiết thể hiện tình cảm của anh đội viên dành cho Bác Hồ:

+ Lo lắng cho Bác:

"Không biết nói gì hơn

Anh nằm lo Bác ốm”

+ Quan tâm, muốn Bác nghỉ ngơi:

   "Anh hoảng hốt giật mình"

"Anh vội vàng nằng nặc"

+ Yêu quý, ngưỡng mộ Bác:

   "Lòng vui sướng mênh mông

Anh thức luôn cùng Bác"

- Em thích nhất chi tiết: "Không biết nói gì hơn/ Anh nằm lo Bác ốm/ Lòng anh cứ bề bộn", chi tiết này thể hiện tình cảm mà anh đội viên dành cho Bác giống như tình cảm của một người con dành cho cha của mình.

Trả lời câu 4 (trang 32 SGK Ngữ văn 6 tập 2)

Câu thơ “Đêm nay Bác không ngủ” được điệp lại mấy lần trong bài thơ? Ý nghĩa của sự điệp lại này là gì?

Phương pháp giải:

Đọc lại bài thơ và đếm số lần lặp lại của câu thơ.

Lời giải chi tiết:

- Câu thơ được nhắc lại 3 lần trong bài thơ.

- Việc nhắc lại câu "Đêm nay Bác không ngủ" muốn nói lên tình cảm của Bác qua mỗi khổ thơ. Câu thơ ấy thể hiện Bác là một con người yêu thương dân, lo lắng cho dân. Một lòng muốn bảo vệ nước. Bác thương các chiến sĩ, vì muốn trận đấu ngày mai giành thắng lợi, Bác ân cần chăm sóc họ. Tình thương bao la rộng lớn như biển cả. "Đêm nay Bác không ngủ". Nhà thơ muốn mọi người hiểu về tấm lòng bao la cũng như tính cách của Bác.

Trả lời câu 5 (trang 32 SGK Ngữ văn 6 tập 2)

Hãy chỉ ra một số yếu tố miêu tả trong văn bản và nêu tác dụng qua một ví dụ cụ thể.

Phương pháp giải:

Nhớ lại kiến thức về miêu tả.

Lời giải chi tiết:

- Ví dụ cho yếu tố miêu tả:

+                          "Vẻ mặt Bác trầm ngâm

      Ngoài trời mưa lâm thâm

Mái lều tranh xơ xác"

 +                        "Bác nhón chân nhẹ nhàng"

 +                        "Bóng bác cao lồng lộng 

   Ấm hơn ngọn lửa hồng"

- Tác dụng: nhấn mạnh những gian khó nơi chiến khu, qua đó làm nổi bật hình ảnh vĩ đại của vị cha già kính yêu và toát lên tình yêu thương bao la của Người dành cho chiến sĩ. Nhờ các yếu tố miêu tả này mà văn bản giàu hình tượng, đặc sắc và hình ảnh Bác Hồ hiện lên vĩ đại hơn.

Trả lời câu 6 (trang 32 SGK Ngữ văn 6 tập 2)

Đoạn trích sau là toàn bộ câu chuyện mà Minh Huệ được nghe kế lại về Bác. Đọc đoạn trích và thực hiện yêu cầu bên dưới:

“Một đêm, Bác Hồ ghé vào một lán bộ đội giữa rừng. Một đội viên tỉnh giấc thấy có một cụ già Nùng đang tiếp củi vào bếp lửa giữa lán. Bóng ông cụ và ánh lửa như đang toả sáng, xua đi bóng tối và cái lạnh lẽo của núi rừng. Anh trùm kín thêm áo trấn thủ lên đầu định ngủ tiếp nhưng linh tính mách bảo anh một điều gì đó. Anh ló đầu ra, căng mắt quan sát và nhận ra Bác Hồ. Anh vùng dậy sung sướng định reo lên nhưng không hiểu sao, anh chỉ lại run run khẽ thốt:

- Bác ơi, sao Bác chưa ngủ ạ? Thưa Bác, mời Bác đi ngủ...

Bác cười hiển, đầm ấm:

- Được, cháu cứ ngủ ngon, Bác sẽ đi ngủ.

Vâng lời Bác, anh đội viên trở về sạp. Nhưng làm sao có thể ngủ được khi được gặp Bác Hồ và Bác Hồ còn thức. Thế là anh lại vùng dậy, nài nỉ mời Bác đi ngủ kẻo trời sắp sáng. Bác lại âu yếm bảo: “Cháu cứ việc ngủ ngon, ngày mai đi đánh giặc. Cháu ngủ ngon là Bác khoẻ. Bác không buồn ngủ vì trời lạnh còn nhiều bộ đội và dân công ngủ ngoài rừng.”...”.

(Nhà thơ Minh Huệ đã viết bài thơ “Đêm nay Bác không ngủ” như thế nào?)

Chỉ ra sự giống nhau, khác nhau giữa đoạn trích và bài thơ của Minh Huệ.

Phương pháp giải:

Đối chiếu so sánh đoạn văn trên với bài thơ.

Lời giải chi tiết:

- Giống nhau: đều thể hiện tấm lòng yêu thương sâu sắc, rộng lớn của Bác với bộ đội và nhân dân, tình cảm yêu kính, cảm phục của người chiến sĩ đối với lãnh tụ.

- Khác nhau:

+ Hình thức: 1 bài là văn xuôi, 1 bài diễn đạt bằng thơ

+ Nội dung: Bài thơ là anh đội viên kể về một đêm Bác không ngủ ấy (góc nhìn của anh đội viên) còn bài văn trên theo ngôi kể thứ ba, chỉ là Minh Huệ nghe kể lại.