Trần Thủ Độ - Danh nhân bậc nhất trời Nam

Trần Thủ Độ (1194 - 1264) là một vị quan văn, nhà chính trị, nhà quân sự lỗi lạc của Việt Nam, được mệnh danh là "nhãn tướng" của nhà Trần. Trong lịch sử Việt Nam, Trần Thủ Độ là một đại công thần, là người sáng lập và trực tiếp lãnh đạo công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước những năm đầu thời kỳ nhà Trần. Trong suốt 40 năm (1226-1264), cuộc đời và sự nghiệp của ông gắn liền với nghiệp đế của họ Trần, với quá trình khôi phục và phát triển kinh tế xã hội Việt Nam từ đống tro tàn của triều Lý vào thế kỷ XIII.

Tiểu sử

Trần Thủ Độ sinh trưởng trong một gia đình làm nghề chài lưới tại làng Lưu Xá, huyện Ngự Thiên, lộ Long Hưng (nay là xã Canh Tân, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình). Mồ côi cha từ nhỏ, ông ở với người anh cả, phải lam lũ tìm kế sinh nhai nên học hành không được bao nhiêu. Tuổi trẻ Trần Thủ Độ được tôi luyện trong một xã hội đầy loạn ly. Năm 20 tuổi, ông gia nhập hương binh, 21 tuổi được giao chỉ huy một đội thuỷ binh dưới trướng người anh họ là Trần Tự Khánh. Bằng tài năng ý chí của mình ông được nhà Lý rất trọng dụng. Sau khi nhà Trần thành lập vào khoảng cuối năm Ất Dậu (1225), Trần Thủ Độ được cử giữ chức Thái sư với quyền thế ngày càng cao. Ông là người có bản lĩnh, quyết đoán, nhiều thủ đoạn chính trị, là người có công sáng lập ra triều Trần, được vua phong làm Quốc thượng phụ rồi Thái sư. Bằng tài năng, uy tín của mình, ông đã củng cố nước Việt vững mạnh cả về chính trị, kinh tế, quân sự…

Sự nghiệp

Công thần vương triều Trần

Trần Thủ Độ là nhân vật trụ cột của triều Trần. Ông là công thần sáng lập triều Trần và là người thực tế nắm quyền lãnh đạo đất nước những năm đầu triều Trần, khoảng gần 40 năm (1226 – 1264). Là người có bản lĩnh và cá tính khác thường, Trần Thủ Độ xử lý việc gì cũng thẳng thắn, thường quyết đoán theo ý chí của mình, ít chịu để cho tình cảm sai khiến. Cuộc đời và sự nghiệp của Trần Thủ Độ gắn liền với nghiệp đế của họ Trần. Hiệu quả lịch sử của những việc mà ông làm là đã đưa nước nhà qua khỏi cuộc suy vong cuối triều Lý và khởi dựng nên thời đại Đông A rực rỡ với những chiến công oanh liệt chống ngoại xâm và những thành tựu xây dựng đất nước.

Ông là đạo diễn cuộc chính biến tháng Chạp năm Ất Dậu (tức tháng 1-1226), đưa Trần Cảnh lên ngôi thay Lý Chiêu Hoàng. Làm cuộc đảo chính thay đổi triều đại mà không xảy ra đổ máu và đảo lộn lớn trong nước, Trần Thủ Độ tỏ ra là một nhà chính trị sáng suốt, khôn khéo. Sau đó, Phong Trần Thủ Độ làm Quốc thượng phụ, nắm giữ mọi việc cai trị trong nước. Thủ Độ mới dâng sớ đề nghị cho cha của Trần Cảnh là Trần Thừa làm Thái thượng hoàng, nhiếp chính giúp vua nhỏ, bá quan đồng ý. Lúc nhà Trần mới thay nhà Lý, nhân thế triều Lý suy yếu, giặc cướp tụ tập nhiều. Người Man ở vùng núi Tản Viên, vùng Quảng Oai xâm phạm lẫn nhau. Nguyễn Nộn chiếm cứ Bắc Giang, Đoàn Thượng chiếm cứ Hồng Châu, Thủ Độ điều động các quân đi đánh dẹp hết. 

Ông là một nhà lãnh đạo tài giỏi và tận tụy chăm lo việc nước. Phàm công việc gì làm cho đế nghiệp Đông A vững mạnh, ông đều cương quyết làm bằng được. 

Công lao của Trần Thủ Độ đối với đất nước

Sau khi nhà Trần thành lập, ông được vua phong làm Quốc thượng phụ rồi Thái sư. Bằng tài năng, uy tín của mình, ông đã củng cố nước Việt vững mạnh cả về chính trị, kinh tế, quân sự... .

Trần Thủ Độ cũng là người có công lớn trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông lần thứ 1. Tháng 12 năm Đinh Tỵ (tức tháng 1-1258), lúc đó thế giặc rất mạnh, quân Đại Việt bị đánh lui, khi đó vua đã tới hỏi Thái sư Trần Thủ Độ, ông đã trả lời:

“Đầu thần chưa rơi xuống đất, xin Bệ Hạ đừng lo” (Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, trang 28, tập II, nhà xuất bản Khoa học xã hội, Hà Nội- 1998). 

Vào lúc gay go nhất của cuộc kháng chiến, ngàn cân treo sợi tóc, câu trả lời đanh thép của Trần Thủ Độ đã giữ vững được tinh thần quyết chiến của quân dân Đại Việt. Ông thực sự trở thành linh hồn của cuộc kháng chiến chống Nguyên - Mông lần thứ nhất và là người lãnh đạo cuộc phản công quyết liệt đánh vào Đông Bộ Đầu, buộc quân giặc phải rút chạy về nước, giữ vững được độc lập cho Tổ quốc. Sử sách thời xưa thường chê Trần Thủ Độ là vô học, gian hùng như Tào Tháo, có công với triều Trần nhưng có tội với triều Lý như đã ép Lý Huệ Tông phải chết và giết chết các tôn tộc nhà Lý.

Trần Thủ Độ mất tháng Giêng năm Giáp Tý - 1264, thọ 71 tuổi, được truy tặng Thượng phụ Thái sư Trung Vũ Đại Vương. Dân ta tưởng nhớ công lao của Trần Thủ Độ đã lập đền thờ ở nhiều nơi.

Kết luận

Cuộc đời Trần Thủ Độ là cuộc đời của một con người tài ba, thao lược cả về chính trị, quân sự và kinh tế, có bản lĩnh chính trị và cá tính khác thường. Ông xử lý việc gì cũng thẳng thắn, quả quyết theo ý chí của mình, ít khi để cho tình cảm sai khiến nhằm cai trị đất nước một cách nghiêm minh nhất. Gần 800 năm qua, nhiều nhà sử học ở các thời đại đã thừa nhận và đánh giá cao về tài năng và tâm đức của Trần Thủ Độ. 

Theo sách Đại Việt sử ký toàn thư: “Trần Thủ Độ tuy làm Tể tướng, nhưng mọi việc không việc gì không để ý. Vì thế đã giúp nên vương nghiệp và giữ được tiếng tốt cho đến lúc mất. Thái Tông hoàng đế có làm bài văn bia ở sinh từ để tỏ lòng đặc biệt quý mến ông. Thế nhưng cái tội giết Lý Huệ Tông thì khó lẩn tránh với đời sau vậy. Thủ Độ tuy không có học vấn, nhưng tài lược hơn người, làm quan triều Lý được mọi người suy tôn. Thái Tông lấy được thiên hạ đều nhờ mưu sức của ông cả. Vì thế ông được nhà nước dựa cậy, quyền át cả vua.”

Theo Trần Xuân Sính chép trong sách Thuyết Trần: Trần Thủ Độ tuy không đỗ đạt khoa cử nhưng mưu lược hơn người, không chỉ là quyền thần nhà Lý mà là quyền thần của ngay nhà Trần. Đối với tình thế Đại Việt, việc làm của ông được cho là có vai trò tích cực. Ông phò nhà Trần bình được nội loạn, làm cho Đại Việt kịp chấn hưng, và đó chính là cơ sở để đủ sức lực và tinh thần chống cự được Mông Cổ. Nhiều học giả nhất quán rằng sự thay thế của nhà Trần đối với nhà Lý trong thời điểm đó - mà sự thay thế và kiến thiết ban đầu không thể không nói tới Trần Thủ Độ - có vai trò quyết định sự tồn vong của Đại Việt trước nguy cơ ào tới của vó ngựa Mông Cổ mà Trung Hoa lớn mạnh ở phương Bắc cũng không trụ nổi. 

Thái sư Trần Thủ Độ (1194 - 1264) là người đoạt vương vị cho nhà Trần. Đây là người “đạo diễn” cho một sự thay đổi triều đại; cũng là người mang trọng trách gánh vác Hoàng triều Trần thời kỳ đầu, mở ra một vương triều huy hoàng trong cả việc giữ nước, chống giặc ngoại xâm, lẫn việc xây dựng đất nước. Ông còn là bậc thầy về quân sự, với lòng trung quân, ái quốc tột độ, với sự cai trị đất nước nghiêm minh. 

Đánh giá về Trần Thủ Độ, nhiều nhà viết sử có những góc nhìn khác nhau, có cả khen lẫn chê. Ông là người quyết liệt và mưu cao, kế sâu và nắm bắt được cơ hội khi triều Lý suy để lập nên vương triều Trần. Trước khi mất chỉ vài tháng, đã ở độ tuổi trên 70, Trần Thủ Độ vẫn dẫn người đi tuần nguồn sông ở Lạng Sơn. Chỉ chi tiết này thôi cũng chứng tỏ Trần Thủ Độ tận lực lo việc nước như thế nào, và vì sao Hoàng triều Trần hùng mạnh với 3 lần đánh tan giặc Nguyên Mông, có nhiều thành tựu trong xây dựng đất nước. Triều đại nhà Trần cũng là triều đại sản sinh những nhân tài kiệt xuất, như: Trần Thái Tông, Trần Thánh Tông, Trần Nhân Tông, Trần Quốc Tuấn, Trần Quang Khải, Trần Khánh Dư, Trần Nhật Duật, Nguyễn Khoái, Phạm Ngũ Lão, Dã Tượng, Yết Kiêu, Trần Quốc Toản… Sự xuất hiện hàng loạt nhân tài này như một dòng chảy ồ ạt, tưởng chừng bất tận không thể không kể đến công của người “khơi nguồn”: Thái sư Trần Thủ Độ. 

Sau khi Thống quốc Thái sư Trần Thủ Độ qua đời, triều đình truy tặng Thượng phụ Thái sư Trung Vũ Đại Vương. Lăng mộ đặt tại xã Phù Ngự, nay thuộc xã Liên Hiệp, huyện Hưng Hà, cận kề với lăng mộ Linh Từ Quốc Mẫu. Nhiều làng quê khác trong nước cũng đã tôn thờ ông làm Thành hoàng tại đình làng hoặc lập đền miếu thờ ông. Cho đến nay, những nơi thờ ông trên các miền đất nước đều đã được Nhà nước xếp hạng di tích lịch sử văn hóa quốc gia. Tại ngôi đền thờ ông trên đồi Lim (Bắc Ninh) có đôi câu đối:

Công đáo vu kim bất đãn Trần gia nhị bách tải,

Luận định thiên cổ kỳ tại Nam thiên đệ nhất lưu. 

Nghĩa là:

Công đức để lại đến nay không chỉ bó hẹp trong hai trăm năm nhà Trần,

Sau nghìn đời công luận đã định ông đáng liệt vào bậc nhất dưới trời Nam.

Những thập niên gần đây, khu lưu niệm Thái sư Trần Thủ Độ ở xã Liên Hiệp, huyện Hưng Hà đã từng bước được tôn tạo khá khang trang. Tại thành phố Thái Bình và ba thành phố lớn của Việt Nam là Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh và Đà Nẵng đều đã có đường mang tên Trần Thủ Độ.