Vũ Trọng Phụng: "Ông vua phóng sự" với ngòi bút châm biếm sắc sảo

Vũ Trọng Phụng (1912 - 1939) là nhà văn hiện thực xuất sắc của Việt Nam, nổi tiếng với các tác phẩm phơi bày những góc khuất tăm tối của xã hội Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám. Ông được mệnh danh là "ông vua phóng sự" với ngòi bút sắc sảo, mỉa mai và châm biếm, góp phần thức tỉnh con người trước những bất công, thối nát của xã hội.

Tiểu sử

Vũ Trọng Phụng (1912-1939) là một nhà văn, nhà báo nổi tiếng của Việt Nam vào đầu thế kỷ 20.

Năm 1930 Vũ Trọng Phụng đã có tác phẩm truyện ngắn đầu tay mang tên Chống nạng lên đường được đăng trên tờ Ngọ Báo. Lúc này, ông bắt đầu viết truyện ngắn thế nhưng không được chú ý đến. Năm 1931, khi viết vở kịch Không một tiếng vang thì sự nghiệp cầm bút của Vũ Trọng Phụng có bước tiến mới.

Năm 1936 đây là giai đoạn ngòi bút tiểu thuyết của Vũ Trọng Phụng bắt đầu nở rộ, trong vòng một năm 4 cuốn tiểu thuyết Giông tố, Làm đĩ, Số đỏ và Vỡ đê của ông xuất hiện trên các báo, thu hút đông đảo độc giả. Trong đó Số đỏ được xem là một trong những thành công lớn nhất của ông. Các tác phẩm đều tập trung khai thác hiện thực cuộc sống.

Vũ Trọng Phụng sinh ngày 20 tháng 10 năm 1912, quê ở làng Hảo, huyện Mỹ Hào (nay là phường Bần Yên Nhân, thị xã Mỹ Hào), tỉnh Hưng Yên nhưng ông lớn lên và qua đời tại Hà Nội. Cha ông là Vũ Văn Lân làm thợ điện ở Ga-ra Charles Boillot, mất sớm khi ông mới được 7 tháng tuổi, Vũ Trọng Phụng được mẹ là bà Phạm Thị Khách ở vậy tần tảo nuôi con ăn học. Sau khi học hết tiểu học tại trường Hàng Vôi, Vũ Trọng Phụng phải thôi học để đi làm kiếm sống vào khoảng năm 16 tuổi. Ông có may mắn được hưởng thụ chế độ giáo dục mới do Toàn quyền Pháp Albert Sarraut đề xướng, miễn phí hoàn toàn trong sáu năm tiểu học, và là một trong những lứa thanh niên Việt Nam đầu tiên được giáo dục bằng tiếng Pháp và chữ Quốc Ngữ. Đó là nguyên nhân khiến ông luôn thần tượng nền văn hóa Pháp và là lớp nhà văn tích cực truyền bá văn học chữ Quốc Ngữ. 

Vũ Trọng Phụng với thời cuộc

Thời kỳ 1930-1945 là một bước phát triển mới rất khác biệt với chặng đường trước. Những thành phố lớn như Hà Nội, Sài Gòn, Hải Phòng đã mang tầm vóc và kích cỡ của những thành phố hiện đại. Đã có hàng trăm nhà xuất bản và tờ báo. Năm 1938 với 308 tờ báo là năm báo chí phát triển mạnh nhất so với toàn bộ chặng đường trước (“Lịch sử báo chí Việt Nam (1865-1945)”, Đỗ Quang Hưng chủ biên, NXB Đại học, 2000). Dư luận xã hội rộng mở trong điều kiện của thời kỳ mặt trận dân chủ. Về giáo dục, đã có nhiều trường đại học, số lượng sinh viên, học sinh đông đảo góp phần tạo nên một lớp công chúng mới trong văn học. Về sinh hoạt xã hội, nhiều rạp chiếu bóng, rạp hát, vũ trường hoạt động, đêm Hà Nội sầm uất không khí chơi bời. Về mặt trái của thành thị bộc lộ rõ qua nhiều mặt, quyền lực chính trị đã siết chặt qua nhiều hoạt động, đồng tiền lên ngôi, nạn mại dâm, đĩ điếm, cờ bạc phát triển. Đời sống thành thị bộc lộ những mặt đối lập rõ rệt trên nhiều phương diện. Thời cuộc là thế, làm sao nhà văn miêu tả được những bức tranh xã hội phức tạp, nhiều mâu thuẫn đó.

Văn chương Việt Nam trước đây có thế mạnh viết về nông thôn. Có một khoảng trống là viết về thành thị. Nhiều nhà văn có tài năng nhưng cũng chưa có những tác phẩm thành công về thành phố. Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Nguyên Hồng đã chạm đến những vấn đề của đô thị nhưng chưa đi sâu, chưa khái quát, chưa tạo được điển hình và sức hấp dẫn cho trang viết. Nguyên Hồng là nhà văn của những xóm thợ nghèo khổ. Nam Cao viết giỏi về làng quê và người trí thức nghèo tự thu mình lại trong những suy nghĩ nội tâm. Tô Hoài rất thành công về người ven thành và chưa vào sâu được đề tài Hà Nội. Tất nhiên cũng phải kể đến những trang viết của Tự lực văn đoàn, song tác phẩm vẫn thiên về tầng lớp trên trong phạm vi gia đình, tình yêu, hôn nhân.

Nói thời cuộc là nói về yếu tố khách quan, còn khả năng tiếp cận, suy nghĩ, tái tạo lại thuộc về khả năng chủ quan. Vũ Trọng Phụng là người quy tụ đầy đủ những điều kiện để “tiến công” vào thành trì vững chắc này. Ông sinh ra ở Hà Nội và sống trọn đời với thành phố lớn tiêu biểu này. Có thể nói Vũ Trọng Phụng hiểu cái đáy của xã hội không phải từ trên nhìn xuống, từ ngoài nhìn vào mà là người nhập cuộc để thấu hiểu và đưa vào trang viết. Vũ Trọng Phụng cũng am hiểu bản chất xấu xa của thực dân Pháp và tổ chức chính trị, guồng máy cai trị, những nhân vật gọi là tai to mặt lớn.

Ông vua của phóng sự Bắc Kỳ

Thuở ban đầu bước vào nghề văn, Vũ Trọng Phụng viết kịch và truyện ngắn nhưng chưa thực sự gây được chú ý. Mãi cho đến khi dấn thân vào mảng phong sự, tên tuổi của ông mới được biết đến rộng rãi.

Những hiện tượng của xã hội đề cập qua ngòi bút sắc sảo và hóm hỉnh của tài năng văn chương ấy đã trở nên “sốt dẻo” và hấp dẫn hơn bao giờ hết. Hàng loạt bài báo đã ra đời giúp cho Vũ Trọng Phụng đạt đến đỉnh cao sự nghiệp – “Ông vua phóng sự Bắc Kỳ”.

Ông là một nhà văn viết phóng sự, các bài viết của ông thường có chất tiểu thuyết, có sáng tạo nhân vật với những số phận khác nhau. Điều đó giúp ngôn từ trong các tác phẩm Vũ Trọng Phụng trở nên hài hòa, phù hợp với “com-măng” của xã hội. Tính chất trào phúng trong các thiên phóng sự đưa ông đi xa hơn, nhìn thấu đau thương qua lăng kính trào lộng, khiến cho người đọc cảm thấy đau đớn chua chát với những gì đang ngày ngày diễn ra ở xã hội trên chính đất nước mình đang sống. Thân phận của những cô gái quê lên tỉnh đi ở cho nhà người ta cùng cái chợ buôn người nhung nhúc. Vũ Trọng Phụng đã nuôi tóc dài theo mốt Phi – lu – dốp và ăn vận theo kiểu bọn con đòi để trà trộn vào tìm hiểu cái sự thực bán buôn ăn ở của nghề tôi tớ. Thiên phóng sự của Vũ Trọng Phụng có thể ví von như một triển lãm về tấn trò đời hài hước mà cay đắng của xã hội Việt Nam thời Á – Âu. Ông đứng ở trên cao và quan sát đời sống ở những thời điểm nhạy cảm nhất của nó. 

Bên cạnh các bài phóng sự, Vũ Trọng Phụng cũng hướng ngòi bút của mình đến thể loại truyện ngắn để mô tả sự bất nhân, sự lầm than, phô bày ra ánh sáng cái ác mà người ta thậm chí không tưởng tượng nổi. Phóng sự và tiểu thuyết phóng sự của Vũ Trọng Phụng đều hướng tới những luận đề xã hội nóng bỏng, ứng nghiệm nghệ thuật cao vào đời sống. Tuy nhiên với cách viết táo bạo, ông đã không nhận được sự đồng tình ủng hộ của một bộ phận dư luận đương thời.

Nhận định

Trên trang viết Vũ Trọng Phụng sắc sảo bao nhiêu thì trong cuộc đời Vũ Trọng Phụng càng chân thành bấy nhiêu. Con người ấy không giết quá một con muỗi. Nhưng thật kì diệu, văn chương của con người ấy làm cho kẻ trọc phú phải giật mình, kẻ trưởng giả phải cáu kỉnh.

Ông là một hiện tượng văn chương đặc biệt. Đặc biệt trong tính độc sáng của nó, đặc biệt trong sự không thể trộn lẫn với ai trong cả cuộc đời và văn nghiệp. Và mượn cách nói của ông khi phê bình Tắt đèn: Ông là một hiện tượng đặc biệt tùng lai chưa từng thấy. Những năm 30, cụ thể hơn là giai đoạn 1932-1939 có thể coi là một thời kỳ ngắn, đặc biệt là sự chín muồi và hoàn thiện đồng loạt các thể loại văn học hiện đại, với những tác phẩm đỉnh cao và những tên tuổi lớn trong làng văn. Khởi đầu và kết thúc sự nghiệp văn học ngắn ngủi của Vũ Trọng Phụng gần như nằm trọn trong khoảng thời gian này.