Mùa thu là một đề tài quen thuộc trong thi ca Việt Nam, mỗi nhà thơ lại có những cách nhìn khác nhau để miêu tả cảnh sắc mùa thu. Trần Đăng Khoa cũng góp vào kho tàng văn học dân tộc một bức tranh thu đặc sắc - “Khi mùa thu sang”. Bài thơ đã vẽ nên khung cảnh thiên nhiên tuyệt đẹp với sự hòa quyện giữa màu sắc và âm thanh.
Bài thơ được sáng tác năm 1967, khi nhà thơ mới tròn 10 tuổi. Tuy còn nhỏ nhưng Trần Đăng Khoa đã sớm bộc lộ năng khiếu đặc biệt với thơ ca. Trong bài thơ, tác giả đã khéo léo sử dụng các biện pháp tu từ như nhân hóa, so sánh để làm nổi bật hình ảnh mùa thu.
Mở đầu bài thơ, tác giả đã khắc họa bức tranh thiên nhiên mùa thu bằng những nét vẽ tinh tế:
“Bỗng nhận ra hương ổi
Phả vào trong gió se
Sương chùng chình qua ngõ
Hình như thu đã về”
Câu thơ mở đầu gợi lên mùi hương quen thuộc của mùa thu - hương ổi. Hương thơm ấy phảng phất trong gió se, mang theo chút se lạnh của tiết trời cuối hạ đầu thu. Sương giăng mắc khắp mọi nẻo đường, tạo nên một khung cảnh mờ ảo, huyền diệu. Từ láy “chùng chình” gợi cảm giác sương đang chậm rãi, thong thả bước đi, như muốn níu kéo thời gian. Câu thơ thứ ba sử dụng biện pháp nhân hóa, khiến cho sương trở nên có hồn, có tình. Sương “qua ngõ”, len lỏi vào từng ngóc ngách của cuộc sống, mang theo hơi thở của mùa thu. Câu thơ cuối cùng thể hiện tâm trạng ngỡ ngàng, xốn xang của tác giả trước sự chuyển biến của đất trời. Từ “bỗng” đặt ở đầu câu thơ như một tiếng reo vui mừng, ngạc nhiên. Nhà thơ bỗng nhận ra rằng mùa thu đã đến rồi.
Tiếp theo, tác giả tiếp tục khắc họa thêm những dấu hiệu đặc trưng của mùa thu:
“Sông được lúc dềnh dàng
Chim bắt đầu vội vã
Có đám mây mùa hạ
Vắt nửa mình sang thu”
Dòng sông mùa thu không còn chảy xiết, mạnh mẽ như mùa hè mà trở nên êm đềm, lững lờ trôi. Chim cũng bắt đầu chuẩn bị cho hành trình di cư tránh rét, chúng trở nên vội vã hơn. Đám mây trên bầu trời dường như vẫn còn lưu luyến mùa hạ, chỉ có một nửa “vắt nửa mình sang thu”. Biện pháp nhân hóa đã giúp đám mây trở nên sinh động, có hồn hơn.
Ở khổ thơ cuối, tác giả khẳng định mùa thu đã đến thật rồi:
“Vẫn còn bao nhiêu nắng
Đã vơi dần cơn mưa
Sấm cũng bớt bất ngờ
Trên hàng cây đứng tuổi”
Nắng mùa thu vẫn còn chói chang nhưng đã không còn gay gắt như mùa hạ. Những cơn mưa rào cũng đã thưa dần. Sấm cũng không còn vang vọng, dữ dội nữa. Hình ảnh “hàng cây đứng tuổi” vừa mang nghĩa thực, vừa mang nghĩa ẩn dụ. Nghĩa thực, đó là hình ảnh của những hàng cây già cỗi, đã trải qua nhiều mưa nắng. Nghĩa ẩn dụ, đó là hình ảnh của con người đã trưởng thành, đã trải qua nhiều thăng trầm, biến cố của cuộc đời.
Bài thơ “Khi mùa thu sang” của Trần Đăng Khoa đã đem đến cho người đọc những cảm nhận mới mẻ về mùa thu. Bằng ngôn ngữ giản dị, hình ảnh gần gũi, tác giả đã khắc họa thành công bức tranh thiên nhiên mùa thu tươi đẹp, tràn đầy sức sống.