Khương
Nguyễn Minh Châu là một trong những cây bút tài hoa của văn học Việt Nam hiện đại, đặc biệt thành công trong việc xây dựng tình huống truyện sâu sắc và giàu tính triết lý. Đoạn trích từ Phiên chợ Giát trên là một minh chứng tiêu biểu cho nghệ thuật này, khi tác giả khai thác tâm trạng và hành động của lão Khúng – một nhân vật nông dân già cả, từng trải với số phận gian truân. Thông qua tình huống lão Khúng quyết định "giải thoát" cho con bò Khoang Đen, đoạn trích không chỉ khắc họa sâu sắc tình cảm của lão với con vật thân thiết, mà còn làm nổi bật tư tưởng về tự do, về sự giằng xé nội tâm khi đối diện với cuộc sống.
Tình huống "giải thoát" cho con Khoang Đen được xây dựng rất đặc biệt, khi lão Khúng chọn cách đưa nó vào rừng thay vì bán đi, thể hiện một lòng trắc ẩn đầy mâu thuẫn. Con bò đã gắn bó với lão từ những ngày khai phá vùng đất mới, là người bạn đồng hành đã trải qua mọi khó khăn, nên khi phải bán đi, lão cảm thấy như mình phản bội, "không còn là giống người nữa." Đây là một hành động vừa đầy tình nghĩa vừa ẩn chứa sự dằn vặt: lão muốn trả ơn nhưng lại phải dùng đến roi vọt để xua đuổi con vật vào rừng, như muốn cắt đứt sự phụ thuộc lẫn nhau giữa người và vật. Chính trong khoảnh khắc ấy, Nguyễn Minh Châu đã lột tả được sự xót xa, mâu thuẫn, và khát vọng tự do của lão Khúng – người đang muốn thoát khỏi "cái số phận nửa người nửa con vật," nhưng lại bị trói buộc bởi lòng thương.
Đỉnh điểm của tình huống là khi lão Khúng phát hiện con bò đã tự trở lại với lão, mang theo cái nhìn "nhẫn nhục và sầu não" của một sinh vật chấp nhận số phận. Sự xuất hiện trở lại của con Khoang Đen không chỉ là một chi tiết bất ngờ mà còn chứa đựng ý nghĩa sâu xa về sự gắn bó định mệnh và sự cam chịu của những số phận khốn khó. Hình ảnh con vật cúi đầu nhẫn nhục nhìn lão Khúng gợi lên một nỗi đau sâu sắc – đó là sự bất lực và cam chịu của những con người ở đáy xã hội, không thể thoát khỏi số phận dù có cố gắng đến đâu. Khoảnh khắc lão Khúng đứng nhìn con bò mà không nói nên lời là lúc sự xót xa, tuyệt vọng trong lòng người nông dân bộc lộ rõ rệt nhất.
Nghệ thuật xây dựng tình huống của Nguyễn Minh Châu không chỉ đơn thuần là tạo ra một câu chuyện hấp dẫn, mà còn là phương tiện để ông truyền tải triết lý về con người và cuộc đời. Tình huống "giải thoát" cho con bò trở thành biểu tượng cho khát vọng tự do và lòng trắc ẩn, đồng thời cũng là sự phản ánh rõ nét thân phận của người nông dân nghèo khổ trong xã hội. Qua đó, tác giả gợi lên một nỗi buồn sâu lắng và cái nhìn nhân văn, trân trọng dành cho những số phận nhỏ bé, bị bó buộc trong cuộc sống đầy gian truân.