Nguyễn Trãi không chỉ là một nhà chính trị, quân sự tài ba mà ông còn là một thi sĩ với tâm hồn văn thơ lãng mạn. Với lập luận sắc bén, ngòi bút hào hùng và đậm chất trữ tình, Nguyễn Trãi đã để lại vô vàn tác phẩm văn chương nổi tiếng. Nhưng trong đó, "Cảnh ngày hè" lại chiếm được một vị trí đặc biệt trong lòng độc giả bởi tính giao cảm với thiên nhiên và tâm hồn thi sĩ của Nguyễn Trãi.
Bài thơ "Cảnh ngày hè" là một bức tranh về vẻ đẹp tâm hồn của Nguyễn Trãi. Đó là tấm lòng luôn tha thiết với nhân dân, đất nước; yêu thiên nhiên tha thiết và luôn canh cánh "một tấc lòng ưu ái cũ".
Sáu câu thơ đầu tiên miêu tả cảnh ngày hè - một bức tranh thiên nhiên tuyệt đẹp:
"Rồi hóng mát thuở ngày trườngHòe lục đùn đùn tán rợp giươngThạch lựu hiên còn phun thức đỏHồng liên trì đã tiễn mùi hươngLao xao chợ cá làng Ngư phủDắng dỏi cầm ve lầu tịch dương"
Trong những câu thơ này, chúng ta thấy rằng tác giả đón nhận cảnh ngày hè trong tư thế ung dung thoải mái nhất khi ở ẩn, lúc nhà vua không còn trọng dụng tới nữa. Bức tranh cảnh ngày hè được vẽ lên thật rực rỡ và tươi đẹp với nhiều màu sắc. Đó là màu xanh của cây hòe, màu đỏ của hoa lựu, màu hồng của hoa sen, màu vàng lung linh của ánh nắng chiều. Tất cả hòa quyện lại với nhau. Tạo nên cảnh vật đặc trưng của mùa hè. Không chỉ cảm nhận bằng thị giác, Nguyễn Trãi còn cảm nhận cảnh vật bằng thính giác khướu giác và tâm hồn của một người nghệ sĩ. Ông thấy mùi hương của ao sen, thấy âm thanh "lao xao" của làng chài, "dắng dỏi" của tiếng ve. Bức tranh cảnh ngày hè đã trở nên sinh động hơn, đặc sắc hơn với âm thanh và mùi vị. Mặc dù khung cảnh mà tác giả miêu tả là cuối ngày, khi mặt trời lặn nhưng mọi vật vẫn tràn đầy sức sống với những từ ngữ "đùn đùn", "giương", "phun", "tiễn", "lao xao", "dắng dỏi". Những từ ngữ đó cũng góp phần thể hiện những điều trong lòng tác giả - ước mong được cống hiến cho nhân dân, cho đất nước. Nhiệt huyết đó như muốn phun ra, trào ra và lan tỏa đi khắp nơi. Trong sáu câu thơ này, chúng ta không hề thấy bất kỳ một nỗi buồn nào của Nguyễn Trãi như ở những bài thơ khác. Mà chỉ thấy tâm hồn lạc quan, khao khát sống và yêu thiên nhiên của thi sĩ. Có lẽ nhờ có tình yêu thiên nhiên mà Nguyễn Trãi yêu quê hương, đất nước hơn.
Hai câu cuối của bài thơ đã được Nguyễn Trãi gửi gắm trọn vẹn tâm tư và suy nghĩ:
"Dẽ có Ngu cầm đàn một tiếngDân giàu đủ khắp đòi phương"
Ông mong muốn mình có cây đàn của vua Thuấn để gảy một khúc "Nam Phong" - khiến cho nhân dân khắp bốn phương sống ấm no, hạnh phúc. Hai câu thơ này không chỉ là tâm tư, suy nghĩ của Nguyễn Trãi khi nghỉ chức quan ở Côn Sơn mà còn đại diện cho cả cuộc đời của ông. Tuy đạt được vinh quang nhưng ông vẫn lo lắng cho cuộc sống của nhân dân. Vẫn mong ước sao cho nhân dân có một cuộc sống ấm no, hạnh phúc hơn. Đây chính là tấm lòng nhân đạo cao cả, vĩ đại của thi sĩ.
Về nghệ thuật, bài thơ "Cảnh ngày hè" được viết theo thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật có chen hai câu thơ lục ngôn. Tuy vậy, nhà thơ lại không tuân theo bố cục: Đề - Thực - Luận - Kết của thể thơ Đường luật. Chính vì vậy, bài thơ mang nét đặc biệt, mới lạ của một nhà thơ Việt Nam. Không chỉ vậy, giọng điệu của bài thơ cũng rất linh hoạt. Chúng ta có thể thấy được tiếng nói của một con người yêu đời, yêu thiên nhiên nhưng cũng có thể thấy được tiếng lòng trăn trở của thi nhân với cuộc sống của nhân dân.
Với những nét đặc sắc về nghệ thuật, bài thơ đã khiến người đọc xúc động trước tấm lòng yêu thiên nhiên, yêu quê hương, đất nước của Nguyễn Trãi. Dù cuối đời phải chịu oan khuất nhưng ông vẫn luôn lo lắng cho nhân dân, cho đất nước. Chỉ bằng một bức tranh cảnh ngày hè nhưng lại chứa đựng biết bao nhiêu tâm sự thầm kín mà Nguyễn Trãi muốn gửi gắm.
Qua bài thơ "Cảnh ngày hè", ta hiểu thêm về vẻ đẹp tâm hồn của Nguyễn Trãi. Đó là tấm lòng yêu thiên nhiên, yêu quê hương đất nước và một lòng đau đáu, lo lắng cho nhân dân. Ta càng thêm khâm phục và yêu mến đức tính giản dị, đơn sơ của thi nhân và trân trọng, nâng niu những giá trị tinh thần mà ông đã để lại cho đời sau.